جامەی یارسان و ئەهمیەت بەشداری سیاسی لە شوون گوزەر لە جموری ئسلامی(بەش ئاخر)

یارسان مدیا
‏يكشنبه‏، 20‏ سپتامبر‏ 2020

ن.حشمەت خوسرەوی

لە بەش یەکم ئی مەقالە، ئاماژە وە بەشداری سیاسی ، تاریف ئی واژە، کارکردەیل بەشداری سیاسی، تاریخ سەر هەڵدان بەشداری سیاسی، حزب سیاسی لە ئەسر مودڕن و هەمیچ تاریف واژەی سیاسی لە نووڕگەی ویرمەند و فیلسووفەیل جەهانوە کردم. لە بەش ئاخر ئی خوەندنەوە تەقالا کەم ک چەن بەش ترەگ پەیوەس وە بەشداری سیاسی وە مەیزوور رووشنگەری بێشتر شیەو بکەم.

ترمەیل پەێوەس وە بەشداری سیاسی

جێ باسە ک بەشداری سیاسی چەنان ترم سیاسی لە خوەێ گرتیەس ک زانین هەر کام وەی ترمەیلە ئڕا خاستر حالی بین لە ئەهمیەت بەشداری سیاسی یا حزوور لە کاروبارەیل سیاسی لە کوومەڵگەیا فرە هەوەجەس.

هەر ئەو جوورێگە لە بەش یەکم ئی وتارە باسکردم، لە وڵاتەیل دموکراتیک، بەشداری هاووڵاتی یا شاروومەند لە پرووسەگەیل سیاسی، خاون ئەهمیەت فرەێگە هەرچەن بەشێگ لەی ترمەیلە لە دۆنیای سیاسیا ئاڵ و گوڕ فرەێگ وەسەریانا هاتیەس.

١.بەشداری موستەقیم لە کاروبار سیاسی((Direct Political Participation))

بەشداری سیاسی وە شکڵ موستەقیم یانێ مەیلەوار بین وە کاروبار سیاسی. کەسێگ ک وە شکڵ موستەقیم بەشداری لە کار سیاسی بکەێت، نیشانەی ئەوەسە ک ئەو فەردە وە قانەئەت تەمام رەسیەس ک فەئالیەتەیل سیاسی خوەی لەقاڵب حزبێگ یا سازمانیگ سیاسی جوور ئەندام ئدامە بیەێت. کەسێک ک ئەندام تەشکیلاتێگ سیاسی بووت باێەس هەم تەڵاش بکەێت ئڕاێ پێش خستن خوەێ لە بار سیایوە و هەمیچ تەڵاش بکەێت ئەڕا سەرخستن حزبەگەی لە هەڵوژاردنەگان یا پرووژەگەیل سیاسیا.

٢.بەشداری سیاسی وە شکڵ قەێر موستەقیم((Indirect Political Participation))

بەشداری قەێر موستەقیم، جوورێگ لە بەشداری دڵخوازە ک پێکهاتیەس لە فەئالیەتەیل ئشتمایی یا شەبەکەگەیل خاون پەێام سیاسی بێ ئەوەێگە کەسەیل بەشدار بی خاون هەدەف یا بەرنامەێگ سیاسی و موشەخەس بوون. ئەنگیزەی بەشداری ئی کەسەیلە لە کاروبار سیاسی توێنێد لە سەر بنەوای جوورێگ لە هەمبەستگی وەل کەس و لایەنەیل ئشتمایی وئنجوەیل قەێر دەوڵەتی بووت. بەشداری سیاسی وەشکڵ قەێر موستەقیم ئەو قەرە وەروڵاوە ک فرە زامەتە بتوێنیم تاریف موشەخەسێگ ئەڕای داشتوویمن. وەلێ ئەڕا خاستر حالی بین لە تەوفیرەیل بەین بەشداری سیاسی موستەقیم و قەێر موستەقیم وە هەوەجەی زانم ک ئی ترمە وە هامێاری یەی جەدوەل شیەو بکەم:

 

فەئالیەت	بەشداری سیاسی وە شکڵ موستەقیم	بەشداری سیاسی وە شکڵ قەیر موستەقیم
دەنگدان لە هەڵوژادنەگان و رفراندوومەگان	x
ئەندامیەت لە حزبێگ سیاسی	x
ئەندامیەت لە گرووەیل ئەلاقەمەن، ئەنجوومەنەیل مەدەنی و ئنجوەیل سیاسی	x
نوویسان نامە ئەڕا سیاسەتمەدارەگان، ئمزا جەمەوکردن ئەڕا پشتیوانی لە شەخس یا پرووژەێگ	x
ئەندامیەت لە سازمانەیل ئشتمایی و گرووەیل مەزهەبی یا ئاینی		x
بەشداری لە سازمانەیل فەرهەنگی و وەرزشی		x

٣.ترم راێ گشتی((Public Opinion))

 ئی ترمە، گوزارشت لە راێ گشتی(افکار عمومی) لە کوومەڵگەیا کەیت و جوور یەکیک لە موهمترین ترمەیل پەیوەس وە کوومەڵگایەیل دموکراتیک حەساو ئڕاێ کریەت. ئی ترمە هەر لەیوا بیەس وە بنەواێگ ئەڕا چارەسەرکردن فرە وە گیچەلەیل ناو کوومەڵگە ئەویش لە رێ وەرگرتن هەڵوێست و ویروڕاێ ئەندامەیل کوومەڵگە لە باوەت مەسەڵەێگ مەخسووس یا چارەنوویس ساز. وە ماناێگ سادە،راێ گشتی یانێ ویروراێ گشتی فەردەکان، کوومەڵگە و گرووپەیل جورواجوور لە سەر روویداوەکان و شەخسیەتەیل سیاسی چ لە ناوخۆ و چ لە دەیشت وڵات.

کارناسەیل زەمینەی زانست سیاسی و جامەشناسی پا لە بان ئەوە دەگەز ک راێ گشتی یەکیک لە کوڵەکەکان دموکراسییە و بەشداری سیاسی هەم رێخوەشکەرە لە وەردەم راێ گشتی و هەمیچ ئی پروسە بووت وە باێس چەوودێری کردن پرووسەی سیاسی و حوکمڕانی لە هەر وڵاتێگا. ئەڕا نموونە لە زوورم وڵاتەیل رووژاوای لە هەر شوونێگ نائەداڵەتی و دووچەوەکی یا خەراو وەکار هاوردن دەسڵات سیاسی بووینن، مەردم لە دەور یەک جەمەوبن و لەیوا ناڕەزایەتی خوەیان وە شکڵ کولکتیڤ(دەسەجەمی) دەروڕن..

لە لاێک تروە، لە رێ وەرگرتن راێ گشتی یا جەمێگ لە مەردم ،ئاێەم توێنێد بزانێت ک ئەو جەمە چ جووری لە سەر پرسیارێگ یا باوەتێگ فکر کەنوە. هەر ئەو جوورێگە ئەوەڵ جار باس کردم ئی دەروەچە فرەتر لە وڵاتەیل دموکراتیک و لیبراڵ جێوەجێ بووت.

جێ وەتنە ک کارناسەیل بوار زانست سیاسی هان لە سەر ئەو باوەڕە ک ئەڕا ئەوەێگە بزانیمن مەردم چ جووری فکر کەنوە لە سەر باوەتێگ یا وە چ شکڵێگ گەرد روویداوەکان ڕەفتار کەن، باێەس بزانیمن ک یەی کوومەڵگە  لە بار وە سیاسیەوکردن کوومەڵگە(Political Socialization) ها لە چ سەتحێگ.

جێ وەتنە ک دۆگلە لە کاناڵەیل باخەوەر بین لە چونیەتی فکرەو کردن مەردم لە سەر باوەتێگ ، پەێجوور بین لە سەر سابقەی دەنگدەرەیل لە وەخت وەڕیوەبردن هەڵوژاردن و هەر لەیوا وەرگرتن رەێ ئەوانە لە رێ ئەنجام دان مینەوانی زانستیوە.

٤.حزبەیل سیاسی((Political Parties))

حزب یا سازمان سیاسی یانێ گردەو بوین مەجموئەێگ ئنسان لە دەور بەرنامەێگ سیاسی وە شكڵ رێکخستن وە مەیزوور دەفاکردن لە نووڕگە ،ویروڕا ، ئامانج و مەنافەگەیل هاوبەش ئەو کومەڵە ئنسانە ک وە دڵخواز خوەیان لە دەور یەکتر جەمەوبینەس. کەسەیل سیاسی یا ئەندامەیل حزبەیل سیاسی لە رێ بەرنامە و ئەساسنامەی حزبەکانیانوە وارد کاروبارەیل سیاسی لە کوومەڵگەیا بوون. ئەڕا نموونە((سازمان دموکراتیک یارسان))  توێنێد لە رێ ئورگانەیل تەشکلیلاتی یا کاناڵەیل مەخسووس وە خوەێ، دەروەچێگ لە وەردەم مەردم یارسان چ لە ناو وڵات و چ لە دەیشت وڵات واز کەێت ئڕا بەشداربینیان لە پرووسەی سیاسی و تاسیریان لە سەر بڕیارەیل سیاسی پەێوەس وە جامەی یارسان. حزب سیاسی فرە جار تەقالا کەێت ک لە رێ سازکردن سیمینار، دیالووگ و ورکشاپووە بووت وە پێڵ لە بەین حزبەگە و کوومەڵگە. لە لاێک تروە، ئی کارە بووت وە باێس جوورێگ لە بەشداری سیاسی لە ناو حزبێگ سیاسیا و هەمیچ پەروەردەکردن کادر سیاسی یا چالاک سیاسی وە مەیزوور وەرگرن مەسوولیەت سیاسی و هەر لەیوا بەشداری لە پرووسەی سیاسی کوومەڵگەیا(ئەڕا نموونە جامەی یارسان).لەێرە باێەس یە چشت رووشن بکەیمنوە ئەویچ ئەوەسە ک بەشداری لە فەئالیەتەیل حزب یا سازمان سیاسی هیچ وەخت ناتوانێت بووت وە ئەڵترناتیڤیگ ئەڕا بەشداری گشتی لە کوومەڵگەیا. دەلیل ئی کاریچە هەڵەوگەردیەت ئەڕا لاێ ئەو حەقیقەتە ک بەشداری لە فەئالیەتەیل حزب سیاسی سنووردارە ، وەلێ بەشداری گشتی چووتە قاڵب فەئالیەتێگ وەروڵاوتر ئەڕا پاراستن مەفانەێ گشتی کوومەڵگە. ناووت لە هویرمان بچووت ک بەشداری سیاسی لە سیستمێگ سیاسیوە ئڕاێ سیستمێگ تر ئاڵ و گوڕ وە سەریا تێت و تەنانەت لە حزبێگوە ئڕا حزبێگ تریش گۆڕیەت. ئەڕا نموونە لەسیستمەیل توتالیتەر جوور ئێران ، مەردم نیەتوێنن وە ئازاد جوور وڵاتەیل دموکراتیک و پێشکەفتگ بەشداری لە کاروبارەیل سیاسی بکەن و یا ئەگەریچ ئیجازە بووت ئەوە تەنیا ئەڕا شێوانن راێ گشتییە و هیچ کارگەرییگ لە سەر بڕیارگەیل سیاسی لە ئێران و رووژڵات کوردسان ژێر دەس جموری ئسلامی نەێرن. تەنانەت ئی مەسەڵە تەنیا جموری ئسلامی و نزامەیل ترەگ دیکتاتور ناگرێتوە، بەڵکەم زوورم حزبەیل کوردی لە چوار بەش کوردسان ئجازە نایەن ک ئەندام و لایەنگرەکانیان وەگشت قیمەتیگ ڕەخنە لە سیاسەت حزبەکانیان بگرن یا ویروڕای خوەیان وە ئازاد بارنە سەر زووان. ئی کاریچە بووت وە باێس مۆنۆپۆڵ کردن سیاسەت و قودرەت حزبێگ لە ناو دەس تێداێگ مافیای سیاسی وەخاتر پاراستن مەنافەگەیل شەخسی خوەیان وباندەکەیان. ئا لەێرە باێەس، سازمان دموکرایک یارسان، دەرس لە رەفتار نادموکراتیک ئەو جوورە حزبەیلە وەربگرێت و لە ئەوەزا بووت وە سازمانێگ وە تەمام مانا دموکراتیک، لیبراڵ، ڕەخنەوەرگر، پێشکەفتگ و لە یە کەڵاما مودڕن و پێشڕەو. وە باوەڕم لەی ساڵەیل ئاخرە، سازمان دموکراتیک یارسان لە ژێر کارگەری ڕەخنە و پێشنیار ئەندام و دووسەکانیوە دەروەچێگ وەروی دیالووگا واز کردیەس ک ئی کارە ئەڕا سازمانێگ تازەکار جوور(سدی) هەم ئونیکە و هەمیش دموکراتیک بین خود سازمانگە نیشان دەێت.

٥.پێشکەفتن سیاسی((Political Progress))

وە قەوڵ (ژان ژاک روسوو))، ئەرزش دموکراسی راسکانی نیە لە سەر سندووقەیل دەنگدان ،بەڵکەم ها لاێ وشیاری هاووڵاتیەیل. جێ باسە ک لە بان بین ئاست وشیاری سیاسی ئەندامەیل هەر کوومەڵگەێگ تاسیر دێریت لە سەر پێشکەفتن ئەو کوومەڵگە لە بوار دموکراسییا. ئەڕا نموونە تا وشیاری سیاسی جامەی یارسان بێشتر لە سەر بووت ئی کوومەڵگە خاستر توێنێد لە بوار پێشکەفتن سیایوە بچوتە نوا و هەمیچ ئاسانتر توێنێد وە هەدەفەیل سیاسی خوەی بڕەسێت. لە لاێک تروە، وشیاری سیاسی باێس بووت ک ئەندامەیل جامەی یارسان جوور نموونە فرەتر باوەڕیان وە خوەیان بووت یا فرەتر هامێتەی کاروبارەیل سیاسی بوون. وە ماناێک رووشنتر هەر وەخت وشیاری سیاسی کوومەڵگە لە سەر بووت ئەو وەخت ئەندامەیل کوومەڵگە وە جورئەتوە بەشداری لە کاروبارسیاسی کەن و هەر لەیوا بێ ئەوەێگە ئجازە لە کەس وەربگرن ویروراگەیل سیاسی خوەیان بەیان کەن.

ئەنجام

لە هەل و مەرج ئیسە شاێەت پێشکەفتن سیاسی یا خەرەد سیاسی بەشێگ لە مەردم یارسانیمن هەم لە دەیشت وڵات و هەمیچ لە ناو وڵات. بێگومان ڕەسین ئی بەشە لە جامەی یارسان وە خوەناسین لە بوار سیاسیوە نەتیجەی فرەتر لە چوار دەیە تەڵاش و تێکوشان سیاسی ئی کوومەڵگەسە گەرد تەمام گیچەلەێلێگ ک لە مودەت چل ساڵ وەرین ئەڕای هاتیەسە پێش. مەردم یارسان  هوویچ وەخت ئی شانسە نەیاشتنەس ک بتوێنن وە شکڵ ئازاد تەمرین دموکراسی بکەن یا بتوانن لە رێ نمایندەگەیل بوومی خوەیانوە گوزاشت لە خواستەیل سیاسی، ئشتمایی و ئقتسادی خوەیان بکەن. ئرادەی سیاسی جامەی یارسان لەی چل ساڵ وەرینە هەم وە لایەن سیستم دینی و توتالیتەر ئێرانوە و هەمیچ وە لایەن ئەکتورەیل ترەگ لە رووژڵات و باشوور کوردسان گەرد نائەداڵەتی، دووچەوەکی و زوورداری رویوەروی بیەس. فرە دوویر نەچیمن، هەر لەی چەن مانگ وەرینە ک تاقە دەنگ و ڕەنگ جامەی یارسان یانێ((یارسان ڤۆیس) ک سەر لە نوو بەرنامەگەیل خوەی دەس وەپێکردیەس دوینیمن ک  لە فرە لاوە پەلامار ئرادەی سیاسی جامەی یارسان دریەت. بازە کەسێک لە ژێر یانکەی دڵسوزی ئەڕا کوردایەتی و مللەت کورد یا حزبێگ سیاسی توومەت دینی دەنە پاڵ جـمشت سیاسی مەردم یارسان بێ ئەوەێگە یەی سەنەت جێ ئتوار ئەڕا ئدئاگەیل بێ بنەوا و قەێر زانستی خوەیان داشتووین. هەتا بازە یارسانییگ ک هاووەخت ئەندام چەن حزب سیاسیین ،ئەڕا خوەش خزمەتی وە نەێارەیل ئرادەی سیاسی یارسان باس لەوە کەن ک بازە کەسێک توان یارسان لە مللەت کورد جیا بکەنوە. یا کەسانێگ تەڵاش کەن ک لە رێ کاناڵەیل خەتەرناک و دوویر لە ئخڵاق ئنسانی ، ترور چالاکەیل سیاسی جامەی یارسان بکەن. ترور دوو جوورە. یەی جوور نەفەر یا چەن نەفەر موخاڵف وە شکڵ فیزیکی جەستەی ترور کریەت، وەلێ جوورێگ تر، ترور فکر یا قەڵەمە. ئیمڕووژ کەسانێک تەڵاش کەن ک فکر و قەڵەم چالاکەیل یارسانی ترور بکەن ئەویش لە رێ وارد بین وە کانەڵەیل شەخسی و داستانەیل دەس هەڵوەس، چلچاوچی گەری و ناونیتکە ژەنین. گەرد تەمام ئی گرفتەیلە،چالاکەیل سیاسی جامەی یارسان لە دەیشت وڵات سەربەرزانە مقاومەت کەن و ئامادە نیەن ئەڕا هوویچ کەسێگ قامەت خوەیان بچەمنن،چوینکە خوەچەمانن و گوماشتە بین گەرد فەرهەنگ  و ئخلاق فەرد یارسانی یەکەو ناگرێت.

پرووژەی سیاسی جامەی یارسان نە پرووژەێگ دینییە و نە موڵک چەن نەفەرێگە. ئی پرووژە وە شەوو و رووژێگ درووس نەکریاس تا لە ژێر تادید و سیناریوەیل سیەیا ئاشبەتاڵ بکەێت. ئەو کەسیلە ک وە دەسانقەست تومەتەیل ناڕەوا و دوویر لە ئخڵاق دەنە پاڵ ئرادەی سیاسی جامەی یارسان، ئەیەر شەهامەت و دڵ جۆرەت دێرن بان با لە یەی پانێڵ سیاسیا گەرد سیاسەتمەدارەیل یارسانی دیبەیت بکەن نەک تەنیا تیر بنەن وە تاریکیوە.

مەردم یارسان چ لە ناوخۆ و چ لە دەیشت وڵات یەی وەزیفە یا ڕەساڵەت تاریخی ها لە بان شانیان ئەویش ئەوەسە ک نیەوت لە هیچ شەرایەتێگ پشت چالاکەیل سیاسی و مەدەنی خوەیان چووڵ بکەن. ئەو کەسەیلە ک لە هەل و مەرج ئیسە شان دانەسە ژێر بار مەسوولیەت سیاسی ئەڕا ئەوە نیە ک سوو خوەیان و مناڵەکانیان بوون خاون کاخ و زنەی شاهانە و مەردم فەقیر یارسانیش لە ناخوەشیا ژیان بکەن. ئی کارە گەرد ڕەفتار ، ئخلاق و مەرام یارسانا یەکەو ناگرێت. هەر وەی خاترە، موبارزەی چالاکەیل سیاسی یارسان لەی قوناخە ئەڕا پاراستن جامەی یارسان و ڕەسانن ئی کوومەڵگەسە وە ڕزگاری، ئازادی، ئاشاز و خوەشبژێوی. ئەڵبەتە ڕەسین وەی مەوقیەتە ئتیاج وە هامێاری فەرد وە فەرد جامەی یارسان دێرێت ک ئڕا نموونە بوون وە پشت و پەناێ سازمان دموکراتیک یارسان(سدی) ،جوور تاقە سازمان راسکانی جامەی یارسان. لە هەر کاناڵیکوە ئەڕاتان کریەت لە دەور ئی سازمانە جەمەو بن. هامێاری ماڵی بکەن، ڕەخنە و پێشنیار ئەڕایان کل بکەن و ئی پرووژە سیاسیە وە هی خوەتان بزانن. لە هەر وڵات و شارێگ ک زنەی کەین تەڵاش بکەن ک وەل کادرەیل سیاسی ئی سازمانە تەماس بگرن و لە هەر بارێکوە ک خوەتان وە درووس زانینەی بوون وە پاڵ پشت و هامێار ئی سازمانە. سەتح وشیاری سیاسی خوەتان بوەنە بان و هەمیچ خوەتان ئامادە بکەن ئەڕا مشارکت سیاسی و دەسا و دەس کردن قودرەت سیاسی لە ئایندەی ئێران و رووژڵات کوردسان لەرێ سازمان سیاسی یارسانیوە،چوینکە هیچ کەسێک ناتوانێت جوور ئیوە تەشخیس بێەیت ک جامەی یارسان خواستەکانێ چەس و چە تواێت. هوویچ کەس جوور ئیوە نازانێت ئەڕا چە حزب سیاسی جوور نان و ئاو هەوەجەس ئەڕا مەردم یارسان. پەس با گشتمان دەس بخەیمنە ناو دەس یەکتر و لەیوا کویەی (شنروێ) و پردیوەر بکەیمنە ماوا تا دی نە کەس جۆرەت بکەیت ک خەت و نیشان ئەڕا مەردم یارسان دابنەێت و نە هوویچ لایەنێگ جوور بەردەی سیاسی و ژێردەس تماشاێ جامەی یارسان بکەێت.

حشمەت خوسرەوی

‏20‏.09‏.2020

[wpforms id=”4110″ title=”true”]