شووڕش فەرانسە، هەلوورک ئازادی و قەڵب ئاڵ و گوڕەیل ئرووپا

یارسان مدیا
09.11.2020

ن.حشمەت خوسرەوی

بەش یەکم

پێش وەتن

شاێەت ئیسە ئی پرسیارە لاێ برێگ وە خوەنەرەیل ئی مەتڵەوە درووس بووت ک باسکردن لە شووڕش فەرانسە ک فرەتر لە ٢ قەڕن وەسەریا گوزریاس، وەدەرد چەی ئیمە خوەێت؟

لە راسییا، یەکیک لە هەدەفەیل بنەڕەتی ئی مەتڵەوە، هەم ئڕا جواوو داین وە سوئاڵ جێ ئاماژەس و هەمیچ جوور بەهانەێگ پەێوەس وە روویداوەیل ئاخر لە فەرانسە لە شوون سەربڕین مالمێگ وە لایەن توندڕەوێگ ئسلامی لەو وڵاتە نوویسیەت. ئیمە ئڕا ئەوەێگە بزانیمن ک ئازادی، ئەرزشەیل سیستم جموری، لائیستە(١)، رەفتار ئنقڵابی و فکرەوکردن وە شکڵ رادیکاڵ چ شوون و لوونێگ لە فەرانسە دێرێت، باێەد لاخوارەگەی هەڵەوگەردیم ئەڕا لاێ تاریخ و خسووسەن کارگەی شووڕش گەوراێ فەرانسە.بێگومان وە بێ حالی بین لە هەدەف و دەسکەفتەیل ئی دیاردە، فرە زامەتە ک ئاێەم لە رەفتار سیاسی مەردم فەرانسە و خسووسەن بەڕێز “((ئیمانویل ماکروون))، رەیس جمور فەرانسە، حالی بووت؟

جێ ئاماژەس ک وڵات فەرانسە لە چل ساڵ وەرین تا هێمان، فرە جار بیەس وە قوروانی پەلامارەیل تروریستی وە لایەن جەریانەیل پان-ئسلامیستیوە خسووسەن ئسلام سیاسی یا بنیاتگەرایی ئسلامی. لە بانێکتروە،کەس و لایەنگەیڵیگ تەقالا کەن ک وە یانکەی کاریکاتورەیل پەیغەمبەر ئسلام، ئی مەسەڵە وە دینی بکەن یا لاخوارەگەی بکەنەی گیچەڵ بەین سیستم لائیستە و ئازادی بەیان لە فەرانسە و دین ئسلام. ئەڕا نموونە، تورکیە یەکیک لەو وڵاتەیلەسە ک وە ئانقەست تەڵاش ئڕا وە دینی کردن ئی باوەتە کەێت ئەویچ ئڕا رەسین وە دەسکەفتەیل سیاسی هەم لە بار ئکنوومیوە و هەمیچ لە بار سیاسیوە ئەلخسووس پەیوەس وە کەیس رووژاوای کوردسان.

ئەیەر وە هوشیاری سیاسیوە بنوڕیمە روویداوەیل چەن ساڵ وەرین لە فەرانسە و هەر لەیوا هویرمان بخەیمە سەر ئەهمیەت چـمک لائیستە و شێواز هەڵس و بنیش مەردم فەرانسە و دەوڵەتەگەیان گەرد ئسلاما، ئەوەێگە موهمە ک وە خاترمان بسپاریمنەی ئیەسە ک وەختێگ تیەمە سەر باوەت جێخستن و پاوەگەزدان لە سەر مودڵ سکولاریزم، دوینیمن ک فوکووس لائیستە یا سکولاریزم فەرانسی رووی وە دین خاسیگ نیە. ئەوەیچە ک هەڵەوگەردیەت ئڕا لاێ روویداوەیل ئاخر لە فەرانسە و ئاجنداێ حوکمەت ئیمانوئل ماکروون، دوینیمن ک ئی گیچەڵە تەنیا پەیوەسە وە گرفتەیل سیاسی و ئشتمایی ناوخۆ فەرانسە جوور وڵاتێگ لائیک و سکولار نەک جوور دژکردارێگ دژ وە دین ئسلام. هەڵبەت ماکروون لە یەکیک وە پەیامەیل ئاخر خوەی پەیوەس وە روویداوەیل ناو وڵاتەگەی داوا لە جامەی ئسلامی کەیت ک گام هێز بیەن وە مەیزوور ریفورم لە ئسلاما. لە بانێکتر، ڕاسە ک لە فەرانسە چەن دەەرسەدێگ موسەڵمان زنەی کەن، وەلێ ئیە وەو مانا نیە ک ئەوان وە فیت ئەرەبستان سعودی یا تورکیە هەر وەختێگ خوەش داشتووین پەلامار سەروەریی جموری، لائیستە، ئازادی بەیان و مودڵ سکولار فەرانسە بیەن. هەر ئەو جوورێگە ک فەرانسە حەق ئەوە نەێرێت ک دەخاڵەت لە کاروبار وڵاتەیل ئسلامی بکەێت ک قانوون بنەڕەتی خوەیان لە سەر بنەواێ دین ئسلام دانانەس ، وە هەمان شکڵیچ بنیاتگەرایی ئسلامی، پان-ئسلامیست و هەمیچ  وڵاتەیل هاندەریان حەق ئەوە نەێرن ک ئاسایش نەتەوەیی فەرانسە و ئەرزشەیل دموکراتیک و لیبراڵ ک نەتیجەی شووڕش گەورای فەرانسە(١٧٨٩) و رفورمەیل جموری پەنجم(١٩٥٨) ئی وڵاتەسە، بخەنە خەتەروە. هەر وەی خاترە، وەبێ هەڵەوگەردیان ئرا لاێ دەسکەفتەیل شووڕش فەرانسە و ریفورمەیل جموری پەنجم ئی ولاتە، فرە سەختە ک لەی حەقیقەتە حالی بیمن ک ئەڕا چە چمکەیلێگ لە وینەی: لائیستە، سکولاریزم، ئازادی بەیان و جموری ئەو قەرە لاێ مەردم فەرانسە وە قیمەت و جێ ئەهمیەتن؟ یا ئەڕا چە دەوڵەت فەرانسە ئامادە نیە لە ژێر فشار و تادید جەریانەیل توندڕەوا لە سەر ئی ئەرزشەیلە وەل هوویچ کەس و لایانێگ مامەڵە بکەێت؟

پەس بان تا وەل یەکا گوزەرێگ بکەیمن وە ناو دڵ شووڕش فەرانسەیا و شاێەت لەی رێوە هەم رۆشنگەریی بکەیمن و هەمیچ جواووێگ ئەڕا پرسیارەیل و سەرەوریجگەی رووژانەمان پەێا بکەیمن. وه‌ گشتی شاێەت لە رێ حالی بین لە بەشێگ لە مانا و موفهوومەیل سیستم جموری لە فەرانسە بتوێنیم سەر دەرباریمن لە گیچەلەیل بەین لائیستە، ئازادی بەیان، مودڵ سکولار و دموکراتیک فەرانسە لە تەرەفێگ و و پان-ئسلامیست و جەریانەیل بنیاتگەرایی ئسلامی لە تەرەفێگ تروە.

شووڕش فەرانسە

جێ وەتنە ک شووڕش فەرانسە، بی وە دەلیل  ئاڵ و گوڕ بنەڕەتی لە نزام ئشتمایی و سیاسی فەرانسە،ئەویچ لە رێ لە ناوبردن نزام پادشاهی و دامەزرانن جموری. وەختێگ نوڕیمە ئاڵ و گوڕەیل ئرووپا لاخوارەگەی لە ١٠٠ ساڵ وەرین تا هێمان، وە خاسی ئەڕامان دەرکەفێت ک زوورم ئاڵ و گوڕەیل سیاسی لە وڵاتەیل ئرووپایی لە ژێر کارگەری شووڕش فەرانسەیا بیەس. ئیەیچە مانای ئەوەسە ک شووڕش جوور دەروەچێگ ئڕا ئاڵ و گوڕ هەمراێ خاون شوون و لوون تاێوەت وە خوەیە.

لە لاێگ تروە شووڕش فەرانسە، جمشت یا هێزگردنێگ بی ک وڵات فەرانسە لە ساڵ ١٧٨٩ تا ١٧٩٩ میلادی وەل روویداوەیل گەورە و چارەنوویس سازا رویوەروی کرد و دەس ئاخر لە ساڵ ١٧٨٩ میلادی وە هەدەفەیل خوەێ رەسی. هەر وەی دەلیلەسە ک فرە جار ئی جـمشت تاریخی و ئنقلابییە لە ژێر ناو ((شووڕش ساڵ ١٧٨٩) باس لە لێ کریەت.دیارە دەلیلەیل فرەێگ دەس داوینە دەس یەکتر ک زەمینەی شووڕشێگ لەیوا لە فەرانسەیا بەرپا بووت، وەلێ نزامی فئوداڵی و فەساد ئداری دووان لەو دەلیلەیلە بین ک مەردم خوەیان ئەڕا شووڕش گەوراێ فەرانسە ئامادە کردن. وە ماناێگ تر، شووڕش فەرانسە جوورێگ لە ئتراز بی وەرانوەر وە دەسڵات موتڵەق پادشاهی و ئمتیازات نەجیب زادەگەیل پاریس. ڕاسە ک شووڕش پا لە بان هاوسانی(بەرابەری) و ئازادی داگەز، وەلێ ئی شوورشیچە جوور هەر شووڕشێگ تر وە جوورێگ لە جوورەگان پلکیا وە خشوونەت، قەتڵ و عام و لە شوونێ سەرهەڵدان جەنگەیل ناپلیوونی. گەرد تەمام خاڵەیل مەنفی شوورش فەرانسە، ئەمانێگ تا نوویسان ئی خەتەیلە دەسکەفتەیل ئی شووڕشە کارگەری لە سەر وڵاتەیل رووژاوایی خسووسەن ئرووپا دێرێت.

دەلیلەیل بنەڕەتی و شوون دانەر لە پشت ئنقلاب فەرانسە

وە پاێ پەیجووریی زوورم تاریخ ناسەیل ، شووڕش فەرانسە وە خاتر فاکتوورەیل سیاسی و ئکنوومی قومیاس ک لە ژێر ئاماژە وە برێگ لەو فاکتورەیلە کەیمن.

وڵات فەرانسە لە شوون جەنگەیل قەڕن ١٨ێ میلادی تا بووق مل پلکیایوی وە قەرزەیل سەنگین ک دەلیلکەگەی هەڵەوگەردیەت ئڕا لاێ فەساد ئداری، خەراو وە کار هاوردن دەسڵات و شکستەیل ئەرتش پادشاهی. هەل و مەرج ئکنوومی ئەو وەخت فەرانسە کارگەری فرە خەراوێگ لە سەر زنەی رووژانەی مەردم ئادی داناوی. (( لویی شانزەهم) وەل ((ماری ئانتوانت)) مەلەکە و هاوژینی گەرد ئەوەێگە وە چەوو خوەیان شاێەت ژیان ناخوەش مەردم بین ئەمانێگ ئەوان جوور تەبەقەی ئەشراف واز لە وێڵخەرجی و ژیان شاهانەی خوەیان نەهاوردن.

لە لاێک تروە، دەرسەد بێکاری و گران بین قیمەت نان، مەردم ئادی خستوویە مەزیقەوە و ئی کارە بووی وە دەلیل ئەوەێگە ک مەردم هەژار رووژ لە دویای رووژ فرەتر نفرەت لە نزام پادشاهی هەڵبگرن. لە گشتێ خەراوتر، ورسیەری و خواردن خەراو، بووین وە دەلیل وڵاوبین چەنان نەخوەشی جورواجوور و بەرزەوکردن ژمارەی مەرگ لە ناو مەردم تەبەقەێ خوار یا فەقیر.

یەکیک تر لە فاکتوورەیل پشت ئنقڵاب فەرانسە پەێوەسە وە ئترازات مەردم ئاوایی نشین و کارگەرەیل دژ وە نزام ئەرباب مەنش و هەر لەیوا شەکەت بین مەردم لە دەس ئمتیازات بێ رەویەی نزام پادشاهی ئەڕا روحانیەیل نزیک لە دەسڵات موتڵەق سەلتەنەتی، کلیسا و پیاگەیل دینی.

نائەداڵەتی سیاسی، ئشتمایی و ئکنوومی هەل و مەرجێگ لە جامەی فەرانسە فەراهم هاوردوین ک مەردم ئادی فرەتر مەیلەوار بوون وە سەمت ئازادی و جموری خوازیی. لە لاێگ تر،نفرەت مەردم دەر‌هەق وە پادشا وە خاتر دەرکردن و لە سەر کار لاوردن سیاسەتمەدار وە ناو دەنگ ئەو وەخت فەرانسە یانێ(( ژاک نکر-Jacques Necker)) ک ئڕا سەندن حەق مەردم بێ دەسەلات موبارزە کردیا، رووژ لە دویای رووژ وەروڵاتر بی.جێ باسە ک لویی شانزەهم و ڕاوێژکارەکانێ لە وەرانوەر ئی گرفتەیلە ک باڵ کیشاوین وە سەر فەرانسەیا دەسەپاچە و داماگ بووین.

رویوەروی بین پادشا وەل قەێرانەیل وڵات

لە ئاخرەیل ساڵ ١٧٠٠ میلادی رکوورد ئکنوومی باڵ کیشاوی وە سەر فەرانسەیا و وێڵخەرجیەیل لوئی شانزەهم و هاوژینەگەی یانێ ماری، فەرانسە گەرد وەرشکستگی ئکنوومی رویوەروی کردوی. جێ وەتنە ک لوئی شانژەهم ئەڕا دەرچین لە ژێر فشارەیل ئکنوومی گەرد چەندین راوێژکار ماڵی مشویرەت کرد، وەلێ گشتیان لە سەر ئەو باوەڕە بین ک فەرانسە هەوەجە وە رەوش تازەێگ لە بار ماڵیاتیوە دێرێت ئەڕا دەرچین لەو قەیرانەیلە ک توویشی هاتووی. پادشا کەڕەت ئەوەڵ ئی پێشنیارە قەبوول نەکرد وەلێ دۆماخر ناچار بی ک مل ئەڕا قسەی راوێژکارەکانێ شووڕ بکەێت. ئیەیچە وەو مانا هات ک تەبەقەی ئەشراف زادەگان باێەد لەیەولا ماڵیات بیەن وە سیستم پادشاهی ک تا ئەو وەختە لە دایین ماڵیات مەئاف کریایوین. هەڵبەت تەبەقەی ئەشراف یا نەجیب زادەگان ئامادە نەوین ماڵیات بیەن و لەو لایچووە جەمائەت روحانیەت ئتیاج نەوی ک ماڵیات بیەن هەر وە خاترە هەر جوورە تەقالاێگ ئەڕا پەێاکردن رێ چارەێگ سازگار وە مەیزوور قوتار بین لە دەس رکوورد ئکنوومی وەبنبەست رەسی.

ئدامە دیریت…………..