زوان گورانی لە بەین هار بان و ژێر سەنگ ئاسیاو جنوبی و کەڵهوڕی

یارسان مدیا
‏05‏.07‏.2020

ڕابەری هاوبەش سازمان دموکراتیک یارسان

ئنسان لە تەریق زوان ئەفکار و ئەندیشەێ خوێ لە قاڵب گوفتار، جومڵە، سوخەن، مەتن و نوشتار بەیان کەیت. زوان وەسێلەێکە کە چوارچو، نەزم ومانا دەێتە ئاوا وە هەر مەورد ئجتماعی، سیاسی، ئقتسادی یا علوم ئنسانی و تەجروبی لە سەر ئەساس مەفاهیم و مصطڵەحات ساختاربەن و نزام بەن کەیت. لە دەرێچەێ زوان توانیت وارد ساحەت و مەیدان ئەندیشە، فەرهەنگ، تاریخ و ئاگاهی تاریخی هەر گرو و گەلێک بیت. ماناێ زوان، سوخەن یا وەتنە کە لە ئەندامان تەشکیل دەر وەک واژە، فعل و جوملە ووو پێک تیت. ئەڵبەتە لە بەین زوان “عامیانە” و زوان “گوفتاری” فەرق وجود دێریت، ئەوەڵێ بێشتر لە سەر گوفت و شنود و کەلەمات و مصطڵەحات ناو مەردومی و قەێر ڕەسمی موتەمەرکزە، ئەما دوێمێ وە گەرد تەفەکور، تەعەموڵ شیکردنەوە و تەفهیم کردن نەزەرات و ئەندێشەێ پێچیدە و سەنگێن وە تا ئەندازەێکێ بێشتر وە گەرد پوشانن جامە نوێسان وە وەر “سوخەن” ە.

لە دەوران ماد تا دەوران ساساسانی، لە دجلە و فەرات بگرەێ تا خەلیج فارس لە قەڵەمڕەو زوان کوردی بیە. پایتەخت ئی زوانە ئەوڵ “ئارارات” لە شونێ ” زاگروس” و لە شون ئی دو جێیە “ئەسپەهان” و ، “نەهاوەند”، ” هگمەتانە” ، “تیسفون ” و “مەدایین” بیە. ئەما ئی زوان کوردیە، با توجە وە شەواهد و ئەسناد تاریخێ، زوانێک بجوز گورانی نەویە. مەسلەن ملک الشعرای بهار لە کتاو خوێ وە ناو “سبک شناسی جلد اول ١٣٥٦” نوێسێ ک: مادەکان ئەولین کەسانێک بینە کە خەت لە ئیران وە وجود هاوردنە وە هوخامەنشیەکان (پارسەکان) وە ئقتباس کردن لە خەت ماد سەنگ نوشتەکان خویان وە زوان ماد نوێسانە.

فرە لە زوانناسێەڵ و توێژینەر زوان، زوان کوردی لە سەر ٤ زاراوە یا شاخەێ ئەسلی دابەش و دەسنێشان کردنە وەک:

١.کرمانجی
٢.گورانی
٣.لوری
٤.زازا
ئەما ئی زاوراوەێەلە خویانێچ دابەش بنە مل چەنگلەتر ژێر زاراوە. چوێگاێ باس ئیمە لە سەر زاراوەێ گورانیە باس لە چجوری دابەش بیین باقی زاراوەکانتر ناکەیم. زوان گورانی دابەش کرێەتە سەر ژێرزارواکانتر وەک:

باجەڵانی، هەورامانی. توفیق وەهبی نویسێ کە “کاکەیی” و “زەنگنە”یچ چنە ژێر گورانی. ئی ئستدڵال وەهبی-یە توانێت لە سەر ئەساس ئیڵ و عەشیرە ئەنجام دریاێوێ، چوێگاێ فرە لە زوان ناسە کان لە جیاتی ئستفادە کردن لە ئسوڵ فنوتیک، کەلەمە یا دەستور زوان ئەڕا ناساندن زاراوەکان زوان کوردی لە تەقسیمات ئیلی، عشیرەێ و میلکان ئستفادە کردنە، کە توانیت وە ڕێ هەڵە بوێتەمان. مەسلەن مەردوم کاکەی وە ئحتماڵ فرە وەزوان گورانی و زاراوەێ سورانی یا هورامی قسە بکەن وەلی “کاکەیی” بێشتر ناسنامەی دینیانە تا ماڕفی کەر زوان یا زاراوەێ ئەوان. شەرفخان بتلیسی لە کتاو ناودار خوێ “شرفنامە” تا ئەورا چوت و ئوێشێ : نەتەوێ کورد لە چوار دەسە وە ناو “کرمانج”، لوڕ”، “کەڵ‌هوڕ” و “گوران” ن.

لە ئیردا ئەڕامان دەرکەفێ کە ناونێشان زوان کەڵهوڕی(لە ئیردا باس لە سەر حکومەت کەڵهورستان لە دەوران زولفوقار خان کە مسادفە وە گەرد دوەران صەفەوی و عوسمانی ناکەیم. ئیرانیکا ێچ باس لە کەڵهور وەک مەرکەز کوردسان لە زەمان سلجوقیەکانە کەیت) سابقەێ چوتوە ئەڕا کتاوەکەێ بتلیسی وە وەرجە ئی نوشتەێ تاریخێە، ک بێشتر وە خاتر سەبەقەێ ئیڵێ و عەشیرەێ بتلیسی توانیت ناوێ بنەێتە تاریخ حکومەتگەل ئیلی کوردی، ناوێک لەزوان کەڵهوڕێ نییە. ناو ناێێن گورانی وە جنوبی ناوێک خود دەر ئاوردی و بێ بنەماس. ئیمروژ دوێنیمن کە فرە کەس و لایان وە ئەنقەس توان زوان “گوران” ی بدون هوێچ بنەماێێک لینگوێستیک ناوێک وە دڵ و مەیل خویان، کە ڕیشە لە باوڕە سیاسی، ئیڵێ و وابەستەگیە سیاسیەکانێان دیریت، ناوی بنەنە” زاراوەێ جنوبی یا کەڵهوڕێ”.

ئیمە وە هاوردن چەن نمونە تەانیم سابت بکەیم کە زوان گورانی خاون تاریخ و مەفهوم خاس خوێە. ئەولێن سەنەد کە سابقەێ تاریخی زوان گورانی ( زوانێک کە فارسی لە سەرێ دامزریاگە) گردێتوە ئەڕا دەوران ساسانی.

لە ساڵ ١٩١٠ لە باێکوڵ سڵێمانی مورێک (لە ناو مردوم کورد مور هاوردن ڕەسمێک قەدیمیە) لە ڕوێ پوس گا پەیا کریا ک وە زوان خاڵس گورانیە. هیرتسفلد و ڕوالینسون ک لە ئی مەنتەقە کار کاوشگەری کردنە وجود تاریخی ئی سەندەدە تایید کەن.

هورموزگان رمان آتران كوژان                   ویشان شارده‌وه، گه وره‌ی گه‌وره‌كان

زور كارئه‌ره‌ب كردنه خاپور                              گونداو تی پاله، به شی شاره زور

ژنی و كه نیه كان، وه دیل بشینا                               پیا ئازا، تلیا ژروی هوینا

ره وشت زه‌رده‌شت مه نووه بیكه‌س             به زه‌یه‌ك نكا هورموز، وه هیچ كه‌س

ئی مورە ک وە زوان گورانی نوێسیاگە

فرە لە ئیانە (نوێسەر و ڕوشەنفکر و ئەهڵ ئەدەبیات) وە ئحتمال فرە زانن کە “گوران” ئەسڵەن لە بار تاریخی و ناسنامەێ توانێ بوتە قاڵبێکێ مەفهومی ئەڕا تاریف کردن نەتەوەێ کورد لە بار تاریخیوە، چشتیک کە ئەڕا دونیای فکری”سوران” قەێر قابڵ تەحموڵە. هەر وە ئی خاترە ناووەلێک وەک ” زاراوەێ جنوبی و کەڵهوڕێ” ئەڕاێ تاشن.

ئەوە ک وە ناو زوان کوردی وە جورێک تەحمیل کرێاگەسە سەر فرە ڕەنگی زوان کوردی چشتێک بێشتر لە موکریانی نیە ک پروفسور فاسوم، میسیونەر مەسیحی نروژی الئەسڵ (ال.او فاسوم ١٨٧٩-١٩١٠ ) موبتەکر ئەسلیێە. ئەولین کتاو گرامر پراتێکی زوان کوردی لە سەر ئەساس موکریانی داڕشنێ ک ساڵ ١٩١٩ لە دوێاێ مرگێ چاپ بوت. تەکمیل کردن پروژەێ فاسوم لە تریق مستشرقیەل خارجی و تەوفیق وە هبی(١٨٩١-١٩٨٤ ) وارد فاز تازەێک بوت و گەشە وە پێ درێەێت. وە هبی لە ساڵ ١٩٢٩ کتاو دەستور زوان کوردی وە لە ساڵ ١٩٢٥ “رسم الخط” کوردی نوێسێ وە ئیسە ئیمە بیمنە سە خاون کەسرەو و حروفێک دەنگدار وەک ڵ، ی، ۆ، ێ، وو، ە، ڤ ک تا وەرجە ئی تاریخە لە ئەسناد و نوشتە نامە تارخیەکانمان وجود نەێاشتێگە. ئیمە ئیسە لە نوێسان ئی مەتنە بی ئختیار و بدون حافزەێ تاریخێ کەفتمنەسە دام ئسفادە کردن “رسم الخط” کوردی موکریانی تا بتوانێم پەێام خومان بڕەسنیمن. وە ئحتماڵ فرە ئەفرادێک هەڵ بڵسن و بوێشن کە ئیوە لە کەڵەمات فارسی ئەڕا ڕەسانن نەزەرتان فرە ئستفادە کردینە. ئیانێچ وەک ئیمە لە هەمان حافزەێ تاریخێ ڕەنج بەن وە متوەجە نەوێنە کە زوانێک وە ناو فارسی لە بار تاریخێوە وەجود نەێریت وە ئەوە ک وە کەلەمات یا مصطلەحات فارسی ناویان بریەێت خاون ڕێشەی زوان “عربی” ە. یانێ فارسی و گورانی-کوردی لە عەرەبی تەغزیە کەن (١٤٠٠ ساڵ حوکمڕانی سیاسی و دیوان سالاری و پەرورەش علم وە زوان عەرەبی بێ شک تاسیرات خوێ داناگە). فارسێچ (پارسی) بێشتر، هەر ئەجورە کە ملک الشعرا ئوێشی. لە بان ڕێشەی زوان مادی دامزریاگە. ئیسە فرە لە ئەو واژە، کەلەمە و ئصطڵاحاتە کە ناو زوان فارسی کنونی وجود دێریت ڕێشەێ گورانی دیریت و باقێچ عەرەبیە.

ئیمە دوێنیمن کە حەکیم طوس ، فردوسی، لە شاهنامە، لە ئەو بەشە کە باس لە شەرایەت “پیران ویسە”ی تورانی و کیخسرو کەیت، گوران شاە وەک هاویار کیخسرو خاون ئەرتش و وڵات خوی ناو بەێتن.

دو تن نیز بودند همرزم سوز

چو “گوران شە” آن گرد ( وە نەزە فرە لە موحەققەکان گرد مانای کورد دەێت) لشکر فروز.

ئی بەن شێعرە بەیانگەر ئەوسە کە سەر زەمین گوران و دەوڵەت گوران خاون قودرەت سیاسی و نزامی بیە و کنار باقی مردومەکان مەنتەقە خاون سەروەری بینە. وە قەوڵ Kent شرو زوان فارسی وە شکل نوشتە سەنگ نوێسیاگەکەێ “بێستوێن”ە. هینتس –یچ ئی نەزەریە قەبول کەیت و ئوێشێ لە دویاێ پێروزی داریوش وە سەر فرەوەرتیش وە یاد و خاترە ئی پێروزیە دەستور نوێسان ڕەوایەت و داستان خوێ دا ک وە زاونەکان عیلامی و بابڵی دا، ئەما بادەن فکر کرد ک بایەد قەوم پارس زوان خوێان لە موقابڵ ماد و باقی نەتەوەکان داشتوێن. وەێ خترە دەستور دا مونشیەل عیلامی و ئارامی تا خەتێک ئەڕا قەوم پارس ئختراع بکەن. ئەوانێچ لە عەناسر و نشانەکان خەت مێخی وە گەرد ” الف و با” ئارامی زوان پارسی دروس کردن. لە کەتیبەێ بێستوێن ٣٦ بار مادەکان وە “دروزن” و ” ئەریمەن” ناو بەێت. ئەوان لە ئەساس ئەسڵ’ دونادون” هەرکامێان ئیجور باس لە “لەوز یا زوان” خوێان لە دەروان موختەلف کەن.

لە ناو دەفاتر یاری ئشارە وە زوان عەرەبی، تورکی، فارسی،فرنگی، هندی و بەڕ بەڕێ کرێاگەس. ئی نمونەێەل خوارە ئەرا سابت کردن ئی مەوزوە لە ناو “دیوان گورە” موستەندە.

بنیامین:

هەڕەم پوختە کرد قاڵبو قدر

نامیم بی عرب عربیم وات شر

داو:

نامیم بی فارس فارسیم بی لسان

دون و دون آمایم پی رو و میدان

پیرموسی:

نامیم بیا کورد لفظ کوردیم وات

دون و دون آمایم ورو کات

رزبار:

لفظو فرنگی از واتم تحریر

یورت و یورت آمایم پێ ورو حضویر

مصطفی:

نامیم بیا ترک ترکیم زوانی

یورت و یورت آمایم پی ور دیوانی

زردەبام (باوەیاگار):

دو هم زیانی او دون پاکتاو

نامیم بی هندی از واتم کتاو

زبانی هندی چاکوە بی و باو

یورت و یورت آمایم پی و رو دکاو

روچیار(شاە ئوێرایم):

ها ازی کشتم قابویل دمان

نامیم بر بر بی صاحب سیوان

لفظو بربری از چا کام نیان

یورت و یورت آمایم و رو بیان

ئەما وەختێک ئیانە ڕەسنە قەڵەم ڕەو “پرودیور” گورانی – هورامی بوتە زوان فکری و دینیان.

نمونەێکتر کە “گوران” زوان، جوقرافیا ، دین و فکر سابت کەیت گفتگوەکان عابدین جاگ وە گەرد سولتان و یارەکانێە.

سولتان لە جەن جی یئجورە ناو لە سابقەێ عابدین بەێت:

شریفە او کوردە بە من مرفینە، میروینە

من او کوردم خوش دوی ناوی عابدینە

وە عابدین-یچ لە یەکێک لە جواوەکانێ لە ناو گفتگو وە گەرد سولتان ئوێشێ:

کردی کوتاهی، کردی کوتاهی

عازیز از نیم لم کردی کوتاهی

از لو کردە نیم میردی دستگاهی

امنم او کردە اتو او شاهی

هەر ئەوجورە لە دەفاتر یاری هاتێگە عابدین جاف لە ئەوڵە فەردێکێ موتەعەسب ئسلامگەرا بیە. وەختێک لە دویاێ ئاگاهی و هوشیاریی کە وە پێ ڕەسێ تواێ نزیکایەتێ لە یاران بکەیت وە وارد بوتە حەڵقەێ فکری ئەوان.

داو ئوێشیتە پێ:

عابدین اوە تو کردوتە بە گوران

اذیتی یارت دا بو بە آیتی قرآن

برو ………

وە لە ئەدامەێ ئەحمەد ئوێشێ:

عابدینە بلە تو لم گلی گوران

امە نالە شیرە دیبیسی گرمە بوران

لە تو زیادتر هیە میرد……

تو او کردی لە کردا ایسیابوی بە گوران

تیری بها ویژ لە کمان شونی بجوران

لە ئدامەێ ئەحمەد شریفە وە عابدین ئوێشێ:

ایمە حقیقت ملتی یار بوینە لە جم

تو ملتی عمر و عثمان مذهبی چواری

وەختێک بابا هندو چوتە دەم دەنگ فکریی هەڵساێگ “پردیور هورامان” ئویشێ چوێگاێ ڕەسیمە پردیور زوانم وە قسە کردن وە هورامانی واز بی.

بنیامین ئوێشێ:

توی وە هندوا ها بریانت ناف

تو نە هورامی نە کورد نە جاف

چیو زوان ئیمە مەزانی بی لاف

بەریم بواچە میرد روی مساف

بابا هندو لە جواوە ئویشێ:

وە ویت عیانن، وە ویت عیانن

ئیە ئەرەمای زات سولتانن

پیرە بنیامین وە ویت عەیانن

واتەی ئاورامی چە سەر زوانن

ئیمە وە سەند نێشان دایمن کە گوران وەک واقعیەت تاریخی هەم ل ناو دل ئەفاسانەێ وجود دێرتی وە هەم تاریخ. لە شاهنامە فردوسی ئشارە وە پادشاە گوران کرێاگە . فرە لە محەققین ،لە سەر ئساس تاقیقات خوێان، وە ئەو نەتێجە ڕەسێنە کە زوان پارسی یە دەفە بدون هوێچ پروسەێکێ تەبیعی و تاریخی ئەڕا سڕێنەوەێ تاریخ ماد هاتێگسە وجود. مورێک کە سە پوس گا نوێسێاگە قدمەت گورانی وەک زوان فکر، شعیر و دیوان سالار نێشان دەیت. فرە لە موحققین باوەڕیان ئەوسە کە ئەگەر کەسێک توانای زوەان گورانی داشتوێت توانێت لە ئاڤێستا وە ڕاهەت حالی بوت. زوان سورانی- موکریانی دەس دروس میسیونەر مەسیحیەکانە. دوەران بابان و تەڵاش ئەفرادێک وەک توفیق وەهبی نەقش فرەێک لە مەوقعیەت ئێسەێ لەهجەی سورانی و خط الرسم سوارنی دیریت.دەفاتر یاری-یچ گەواهی دەن کە گوران وەک زوان، فکر، فەرهەنگ، تاریخ و جوقرافیا حزور و مەوجودیەت تاریخی دێریت. ئیانە گشتێ وە پێمان ئوێشی ئەوە ک وە ناو زوان کوردی وجود دێریت ناتوانێ زوانێک بە قەێر لە گورانی بوتن، وە تەمام لەهجە کوردیەکان هەر کام وە نەوبەت خویان بەشێکن لە زوان گورانی. نزیکترین لەهجە وە گورانی هەمان هورامی، ماچو مەردوم زەردە (خوێان ئوێشن زەردیانە. بڕیک لە سادات و کاکیەکان کرن، جاماس، گاوارە و قوش واشی هەمراێ وە ماچو قسە کەن) و برێک لە مردوم مەناتق داڵەهو-ە. با تەوجو وە ئستدلالات بان زوانێک وە ناو ” جنوبی یا کەڵهوڕێ” وجود تاریخی وە واقعی نەێریت.

ڕابەری هاوبەش سازمان دموکراتیک یارسان

٥ ژوئیە ٢٠٢٠