Yarsanmedia Yarsan Democratic Organization Official Website
ڕاپورت سیاسی کۆمیتە مەرکەزی ئەڕا کۆنگرە ٣ێ سازمان دمۆکراتیک یارسان
- پێشگفتار
- ڕەوابت ناۆدەڵەتی
- خاۆەرمیانە
- ڕەوند دمۆکراسیخوازی لە خاۆەرمیانە
- ئێران
- سیاسەت خارجی ئێران
- سیاسەت ئوتومی ئێران
- سیاسەت داخڵی ئێران
- وەزعییەتی ئقتسادی ئێران
- فەزای سیاسی و جۆنبش مەدەنی لە ئێران
- کوردستان
- کوردستان عراق
- کوردستان سوریە
- کوردستان تورکیە
- کوردستان ئێران
- یارسان
- سازمان دمۆکراتیک یارسان (دیدگا و مەوزەع)
- مەردم یارسان
- سازمان دموکراتیک یارسان و ئەحزاب کوردستانی
- سازمان دموکراتیک یارسان و ئەحزاب ئێرانی
- مەوزەع سازمان دموکراتیک یارسان لە ڕابتە وە گەرد کۆنگرەێ ملی کورد
- دیدگا سدی لە ڕابتە وە دین لە کۆردستان ئێران
- ترۆریزم و دەوڵەت ئسلامی عەراق و شام (داعش)
پێشگفتار
دوستان و هاۆرێیەل عەزیز
ئەندامان کۆنگرە
وە نمایەندەگی لە تەرەف کۆمیتەی مەرکەزی سدی فرە وە گەرمی وە خەێرهاتنتان کەم. ئومێدوارم لە تەمام کارەکان کۆنگرە فرە فەعالانە و دڵسوزانە بەشدار بین و ئارەزۆ کونگرەێک مەوەفەق و پڕ لە دەسکەفت ئەڕاسازمان دموکراتیک یارسان کەم.
سازمان دموکراتیک یارسان بەنا وە باوەڕ عەمیقی وە دموکراسی و پرۆسەی وە کولتور کردن دموکراسی لە ناۆ تەشکیلات ئەی سازمانە، هەر دو ساڵ جارێک کونگرە خوەێ وە بەشداری ئەندامان کونگرە تەشکیل دەێت.
زیاتر لە ٢ ساڵ وە سەر کونگرەێ ٢ی سدی گوزەرێت و ئیمڕۆژ لە کۆنگرەی ٣، لە گەوەرەترین ئورگان خاوەن سەڵاحییەت لە ناۆ سازمان دموکراتیک یارسان جەم بیمنە تا کار وفەعالییەتەکان و بەرنامەێ سیاسی سدی لە مابەین کونگرەێ ٢ و ٣ بخەیمنە وەرباس و ڕاوێژ و لە ژێر ڕۆشنایی ئی باسگەلە و تەفسیر کردن وەزعییەت ناۆنەتەوەیی، مەنتەقەێ خاوەرمیانە، کوردستان و ئێران وە دسنیشان کردن خاڵە موسبەت و قووتەکان و خاڵە زەعفەکان لە چوارچو تەحلیلگەل واقعبینانە، بەرنامە و سیاسەتەکان و ئەهداف ئایندەێ سدی دیاری بکەیم.
باتەوەجە وە پرش و بڵاوی مەردم یارسان لە دەروەێ وڵات و نەوین ئازادییە سەرەتاییەکان لە داخڵ وڵات، ئەما لە ماوەێ ئی ٢ ساڵە ئەندامان و لایەنگران سازمان دموکراتیک یارسان لە وڵاتگەل جوراوجور فەعالییەت و موبارزە ئەڕا هەدەفەکان سدی کردنە. موبارزین یارسانی لە ژێر چەتر سازمان دموکراتیک یارسان داۆتەڵەبانە و بدون هیچ مەنابع و وابەستگی ماڵی و فرە جاریچ وە خاتر وەرەو پێشبردن کار و بەرنامەکان سدی لە وەخت خوەێان و خانەوادەێان گردنە تا سدی لە هەدەفەکانێ نزیک بکەنەوە. دیارە ئی موبارزە و تێکۆشانە دەسکەفت سیاسی و تەشکیلاتی و دیپلماتیک ئەڕا سدی دەسەبەر کردگە و هەرکەس لە ئەندامان سدی وە پاێ وەزیفەکانیان فرە دڵسوزانە لەی دەسکەفتگەلە سەهیمن.
هەر وەی خاترە و وەخاتر ڕێز گردن لە فەعالییەت و کارەکان تەمام ئەندامان و دڵسوزان سدی، لە تەرەف ئیوە، بەشداران کۆنگرە ستایش و قەدرزانی خوەمان پێشکەش تەمام ئەو کەسەێلە کە ئەڕا مەوەفقییەت سدی لە تەریقەێل جوراوجوروە هەوڵ دانە کەیم.
موتەسفانە کونگرەێ ٣ی سدی ئیجارەیچ وە خاتر سیاست توتالیتێر نزام جمهوری ئسلامی ئێران دویر لە جامعە یارسان لە خارج وڵات وەڕێوە چوت، کە توانێت بۆشاییک فرە گەوەرە بود. ئەما لە کەس شاراوە نیە کە موبارزەی سازمان دموکراتیک یارسان وەخاتر وە دەسهاوردن حەق و حقوق یارسانی و دروس کردن جامعەێک دموکراتیک و موبارزە لە داخڵ وڵات. دموکراسی واقعی لە ئێران توانێت بهترین متود بود ئەڕا زندگی موساڵمەت ئامیز لە کنار یەکتر وە تەمام جیاوازییە ئاینی وئتنیکی و فکرییەکانوە.
سازمان دموکراتیک یارسان و مەخسوسەن کۆنگرەێ ٣ێ سدی وە خاتر ڕەسین وەی هەدەفگەلە و ڕەسین وە ئازادیە سەرەتاییەکان لە داخڵ وڵات کارو فەعالییەتەکانێ زیاتر ڕەبت و شکڵ و شێوەی موبارزە و ئایندەنگەری لە داخل ئێران و لە ناۆ جامعەی یارسان ئختساس دەێت. وە ئجازەی ئیوە، لەتەرف کۆنگرە ڕێز و تقدیر کۆنگرە وە تەمام فەعالین دڵسوز یارسانی و تەمام جامعەی یارسانی لە ئیران پێشکەش کەیم.
ئەندامان بەڕێز کۆنگرە
لە مابەین کۆنگرە ٢ و ٣ێ سدی جەهان وە گشتی و مەنتەقەێ خاوەرمیانە وە تایبەت ڕوی وە ڕوی تەغەییر و تەحوڵات جدی و سەرنوشتساز بیەسوە. مەردم ئێران سەرەڕای لەغو تەهریم ئقتسادی لە لایەن وڵاتگەل غەرب و ڕەهبەری ئامریکا، هەنوز لە بێعەداڵەتی ئقتسادی، فەرهەنگی، نەوین ئازادی و دموکراسی و ڕەفاێ ئجتماعی و وەکوڵی لە بێدادگەری سیاسەتە زد ئنسانی و دموکراتیکەکان جمهوری ئسلامی ئێران زندەگی کەن. وڵاتگەل خاوەرمیانە، وە تایبەت وڵاتگەل هاوساێ ئێران دەرگیر جەنگەلێکن کە سەرنوشت جوغرافیای سیاسی وڵاتگەل سوریە و عەراق فرە موبهم و نادیار کردگە، چوین لە عەرز واقع عەراق و سوریە ئستقڵال سیاسی و ملی خوەێان لە دەس دانە و هەرکام لەی ٢ وڵاتە لە لایەن گروگەل و وڵاتگەل جوراوجورەوە ئدارە کریەن.
تورکیە کە ساڵانێک لە ساێەێ پرۆژەێ ئاشتی، ئیسە جارێکتر بویسە مەێدان جەنگ و دیتر جور جەزیرەێ ئارام سەێر ناکریەت. نزیک وە یەک ساڵە جەنگ حکومەت تورکیە وە بەهانەێ بنبڕ کردن تروریزم لە تورکیە دەس داگەسە قەتڵ عام مەردم بێگوناێ کورد و زندانیکردن مونتقدان و دگرئەندیشان و پروسەێ ئاشتی لە حاڵ هازر لە بەرنامەێ کارحکومەت ئەردوغان نیە.
وڵاتگەل چوار دەور ئێران دەرگیر جەنگ موسەلەحانەن، کە بێشک لە سەر ئەمنییەت ملی و جوغرافیا و ئقتساد ئێران بێتاسیر نیە. ئیە نیشاندەر ئی هەقیقەتەسە کە تەحەوەڵات مەنتەقە و ئێران تاسیر لە یەکتر گرن و ئیە نیازمەند پلان و بەرنامەێ لە قەبڵ ئامادەکریاگە، تا سازمان دموکراتیک یارسان و جامعەێ یارسان لە هەر تەهەوڵاتێک ئحتمالەن لە ئێران باێتە پێش ئامادەگی داشتوت و وەمونفەعەت جامعەێ یارسان وەلی ئستفادە بکەێت.
لێرەسە کە کۆنگرە بایەد دویای باس و ڕاوێژ و تەهلیل کردن ئاڵۆگوڕەکان و وەزعییەت مەنتقە و ئێران بەرنامە و سیاسەتەکان سازمان دموکراتیک یارسان ئەڕا ڕەسین وە هەدەفەکان سازمان دموکراتیک یارسان دەسنیشان بکەێت و وە پلانێک قایم و واقعبینانە ڕەهبەری تازەێ سدی مەوزەف وە ئەنجام ڕەساننێان بکەێت.
کۆمیەتەێ مەرکەزی سدی لەی ڕاپورت سیاسیە تەڵاش کەێت تا باسێک لە ڕابتە وە موهمترین تەغیرات و ڕویدادەکان لە سەتح ناۆنەتەوەیی، خاوەرمیانە، کۆردستان و ئێران ئراعە بێێەت:
ڕەوابت ناۆدەڵەتی
لە جەهان گلۆبالیزمدا، ئرتباتات و پێوەندیە ناۆدەوڵەتیەکان لەسەر ئەساس پاراستن بەرژەوەندی ملی و سیاسی وڵاتان ڕێکخریاس. وڵاتان ئەڕا حفز ئەمنییەت و باڵانس سیاسی و ڕوابت ناۆنەتەوەیی لە یە بڕ قەوانین و ئورف دیپلوماتیک لە سەر ئەساس بەرژەوندییەکان خوەێان کەڵک وەرگرن.
دویای هەرەس هاۆردن بلۆک سۆسیالیستی و کۆتایی هاتن وە جەنگ سارد لە مابەین بلۆک غەرب وە ڕەهبەری ئامریکا و بلۆک سۆسیالیستی وە ڕەهبەری یەکیەتی سۆڤییەت جاران تەغییر و تەهەوەڵات ژئۆپولێتیک مەخسوسەن لە بەرەی سۆسیالیستی و ڕەوابت ناۆدەڵەتی و باڵادەستی ئامریکا جۆر تەنیا قوتب نزامی و ئقتسادی هاتە ئارا. ئی تەهەوەڵاتە سیستم و نەزم تازەێ لە سەر ئەساس تەک‌قوتبی وەڕەهبەری ئامریکا توانست شەرایەتێک بێتر ئەڕا زیاتر وەجەهانیکردن میدیا، ئقتساد، ئەمنییەت بینالمللی و ڕەوابت ناۆدەوڵەتی فراهم بکەێت. ئی سیستمە تا حەد فرەێک توانست وە سوبات سیاسی و ئەمنییەت جەهانی و مەنتەقەیی کۆمەک بکەێت و وڵاتان بەرژەوەندییە هاۆبەشە سیاسی و مەخسوسەن ئقتسادییەکانێان ئدامە وەپێ بێێەن. لەێرەسە کە نەقش سازمان ملل لە ژێر هەژمونی وڵاتان غەربی خوەی لە جاران زیاتر نیشان دا و تەڵاش کریا تا لە ڕێگای ئی نەهاد ناۆنەتەوەیەوە نەزم نوین جەهانی وە ڕابەری ئامریکا پیادە بکریەت و جەنگ و مەسەڵەی دۆ وڵات یا چەند وڵات نەکریەتە بەهانە ئەڕا نائەمن و بێسوبات کردن کۆمەڵگای ناۆدەوڵەتی. ئی تەهەوەڵاتە باعس بی، کە ڕقابت و ململانیە سیاسی، ئەمنییەتی و ئقتسادییەکان بۆتە بەرژەوەندی هاۆبەش، چوینکە پێشڕەفت سەریع تکنۆلۆژی و وە دیجیتاڵکردن سیستم ئرتاباتاتی و موبادڵات زانیاری و ئتلاڕەسانی بیسە بەشێک لە بەرژەوەندی هاۆبەش و وڵاتان لە جەنگ و دەرگیری نزامی دویر خستگەسوە. لەێرەسە کە هەنۆز ئامریکا ئەڕا نیشان داین قودرەت خوەێ لە سەتح جەهان لە متودگەل سیاسی و ئقتسادی ئستفادە کەێت و وڵاتان لە ژێر فشار ئقتسادی مەجبور وە دونباڵەڕەوی لە سیاسەتەکان خوەێ کەێت. ئەما ئامریکا و غەرب ئیسە دی ناتوانن فرە وە ئاسانی سیاسەت تەک قوتبی پەێڕەوی بکەن، چوینکە وەزعییەت نزامی و مەخسوسەن ئقتسادی و پێشڕەفت لەی ڕابتە لە ناۆ وڵاتگەل جۆر چین، برازیل، هند و غەێرە و مەسەڵەی تروریزم بینالمللی نیشاندەر ئی حەقیقەتەسە کە ئامریکا وە تەنیا ناتوانێت سوبات سیاسی و ئەمنییەت ملی جەهان و مەنتەقە بپارێزێت. هەر وەی خاترەسە و بەنا و فاکتگەل جیاواز، جور پێشڕەفت ئقتسادی و مونفەعەتگەل هاۆبەش، دۆنیا لە یەک قوتبی لە عەرز واقع بیەسە چەند قوتبی. هەڵبەتە یە وە مانی ئیە نیە، کە ئامریکا ڕۆڵ کەمترێک لە داڕشتن سیاسەت جەهانی و ئەمنییەت جەهانی دوینێت، لە ڕاسیا، ئامریکا هەنوز قسەێ ئەوڵ کەێت، ئەما لە فورمێکتر و وە دروسکردن هاۆپەێمان تا بتوانێت سیاسەت و بەرنامە و پلانەکان خوەێ وە شێوەێک قانونی و لە چوارچۆ عورف دیپلوماتیک و ڕەوابت بینالملل پیادە بکەێت. دیارترین سەرهەڵدان چەند قوتبی توانیەت ئشارە وە بوهران داگیر کردن جەزیرە کریمەێ ئوکراین کە یەکیکە لە وڵاتان ئوروپایی و هاۆپەێمان ئامریکا. لە عەین وەخت، ڕوسیە لە وەزعییەت و بۆشاییک کە لە سووریە وە وجود هاتگە، جارێکتر لە وڵاتگەل خاوەرمیانە توانستەگە باڵانس نزامی و مانوور سیاسی و نیشان داین قودرەت لە سەتح بینالمللی بنەێتە ئازمایش.
لە لایکترەک مەسەڵەێ تروریزم و گەشە کردن بیرۆ باوەڕ فوندامنتالیزم وئسلام سیاسی مەخسوسەن لە خورهەڵات ناوەڕاست هۆشداریک فرە گەورەس ئەڕا ئەمن و ئاسایش، نەک هەر وڵاتگەل خاوەرمیانە، بەڵکە فرەێک لە وڵاتگەل دموکراسیخواز دونیا.
مەسەڵەێ ترۆریزم و ئفکار کونپەرەستانەێ زد دموکراسی و ئنسانی و موجودییەت گرو دوڵەت ئسلامی عراق و شام “داعش” و گروە تروریستیەکانتر جۆر القاعدە و جبهە‌النصرە کە موبارە ئەڕا ئیدئولوژیک قڕونوسطای کەن، ئێمڕۆژ فرە وە خەتر و ترسناک ئەڕا ئەمن و ئاسایشی بینالمللی زانریەت. هەر وەی خاترە شایەد لە تاریخ فرە کەم وینە بود کە هاۆپەێمانێک وەی گەوەرەییە لە سەتح ناۆنەتوەیی وە ڕەهبەری ئامریکا ئەڕا موبارزە وە گەرد یەک گرو تروریستی(داعش) لە سووریە و عەراق وە وجود هاتگە. هەر چەند داعش لە ژێر ناۆ دین و ئسڵام وە جنایەتەکان خوەێ ئدامە دەێت، ئەما لە ڕاسیا مەسەڵەی داعش ناکریت تەنیا لە چوارچۆ ئیدئولوژی خولاسە بکریەتوە، چوینکە کۆمەڵگای خاورمیانە نیاز دێرێت وە بەڕرەسیکردن و دیالۆگ ئنتقادی لە سەر شێوە و ڕەوش پەروەردیی کۆمەڵگا کە داعش و داعشەکان لە ناۆێ وە وجود تێت.
سەرەڕای هاۆپەێمانی موتەشکەڵ لە دەیان وڵات برزد داعش، ئەما موتەسفانە هەنوز وڵاتان ئەندام ئی هاوپەێمانییە لە دانان بەرنامە و پلانەکان زد داعش یەک دەست و یەک دەنگ نیەن و ئاجندا و بەرنامەکان لە یەک جیاوازن و لە ڕاسیا مەسەڵەی سووریە بیەسە مەیدان و سناریو پیادە کردن برنامە و سیاسەتەکان وڵاتەکان و ئیسە جەنگ سووریە لە جەنگێک داخلی دەرچیە و وڵاتان جەهانی و ئقلیمی تەسمیم گرن کەێ ئی جەنگە بایەد دویای باێت.
سازمان دمۆکراتیک یارسان باوەڕ دێرێت کە مەسەڵەی تروریزم لە ژێر هەر ناۆ و نیشانێک، ئەڕا جامعەی بەشەری و تەمەدون و شارستانییەت فرە مەترسیدارە و ئەمن و ئاسایش کە گەورەترین دەسکەفت هەر جامعەێک مەوەفەقە خەێتە خەتەر. ئەما مەسەڵەێ تروریزم لە وڵاتگەل خاوەرمیانە و مەخسوسەن لە وڵاتگەل عەراق، سوریە وئێران تەنیا ترور سیاسی نیەن، بەڵکە ئیسە بیەسە ترور لە چوارچو ئیدئولۆژی ئسلامی و هیچ فکرێکترەک کە مۆخاڵف ئی بیرۆ بوچوونە بوت قەبوول نەێرێت و عەمەڵەن وەگەرد تەمام بەها و ئەرزشە دموکراتیکەکانا زدیەت کەێت. ئی فکرە موتەسفانە توانێت لە ئایندە وڵات و جامعە وە گەرد ئفکار کۆنپەرستانەێ زد ئازادی تاکەکەسی، ئازادی دین، ئازادی بیرۆڕا، ئازدی ژن و کولەن دمۆکراسی ڕوی وە ڕوی بکەێت. لەێرەسە کە کۆمەڵگای کوردستان وە گشتی و جامعەی یارسان وە تایبەتی، بایەد لە زەرورەت ئی مەسەڵە فرە جدی بن و پلان و بەرنامەێ درێژخاین ئەڕا ڕەوشەنگەری و لەبار بردن هەمچین ئەهدافگەلێک دابنەن، چوین کۆمەڵگای کۆردستان بەشێکن لە کولتورێک کە داعش و داعشەکان لە هەناۆێ سەرهەڵدەن، و موتەسفانە ئی کۆمەڵگا هەنوز پوتانسەیل دروس کردن ئی جور گروگەلە لە ئایندە دێرێت.
سازمان دموکراتیک یارسان سەرەڕای باوەڕ عەمیقی وە فرە حزبی، ئازادی تەک فردی، ئازادی دین و تەمام ئازادییە بنەڕەتییەکان، ئەما باوەڕ دێرێت کە ئەوانەی لە ژێر هەر ناۆ و نیشانێک موستەقیمەن برزد دموکراسی موبارزە کەن و ئازادییەکان کۆمەڵگا بەرتەسک کەنوە، بایەد لە ئایندەی قودرەتداری سیاسی لە کوردستان و جامعەی یارسان هیچ نەقشێک نەیاشتون و بگرە بایەد فرە وە جدی وە گەردێان بەرخورد قانوونی بکریەت.
خاۆەرمیانە
باسکردن لە وەزعییەت و شەرایەت فعلی خاۆەرمیانە، بێباسکردن لە هەڵگەردیان ئەڕا تاریخ و مەوقعییەت سیاسی و ئقتسادی، هەڵکەفتەی جوقرافیایی و مونفەعەت و مەسڵەحەت وڵاتان ئستعماری لەی مەنتەقە شایەد نەتوانێت باسێک ولێکدانەوەێک جێباوەڕ و کامڵ بود.
خاوەرمیانە لە تویل تاریخ وە خاتر هەڵکەفتەی جوغرافیایی و مەوقعییەت ژئۆپۆلیتیکی خوەێ، جۆر مەنتەقەێک فرە حەساس سیاسی، بازرگانی، ئقتسادی و ئەمنییەتی بیە. خاۆەرمیانە بۆتە گۆزەرگای سێ قاڕەی ئافریقا، ئاسیا و ئۆرووپا و وە یەک گرێیان دەێت. دەوڵەمەندی خاۆەرمیانە لە بار نەفت و گاز و منابع ژێرزەمینی ئی مەنتەقە کردگەسە ترافیک وڵاتان بەرژەوەندیدار لە جەهان. هەر ئەو جورە وەپێ ئشارە کریا، مەسەڵەی تاریخی ئی مەنتەقە توانێت وە ئانالایز باسەکەمان و دەوڵەمەنتر کردن ڕاپورتەکامان کۆمەک زیاتر بکەێت.
هەڵسەگانن وەزعییەت کنونی خاوەرمیانە نیاز وە باسێک لە سەر مەوقعییەت دین لەی مەنتەقە دێرێت. هەر وەی خاترە دین لە مەنتەقەێ خاۆەرمیانە نەقش فرە ئەساسی لە پێشڕەفت وپاشڕەفت و کولتور و شکڵ و شێوەی پروەردەی ئی کۆمەڵگا بازی کردگە و توانیم بۆیشیم کە وەزعییەت ئیسەی خاوەرمیانە حاسڵ بەزرێکە کە دین لەی مەنتەقە ساڵهاێ ساڵە کاشتگەسەێ. خاۆەرمیانە بۆتە لانکەێ دینە گەوەرە ئاسمانی و خاوەن کتاوە ئاسمانیەکان. هەر سێ دین گەوەرەی یەهودی و مەسیهی و ئسلام و دینگەلتر، جۆر زرتشتی و دین یاری وفرەێکتر لەی مەنتەقە سەرهەڵدانە و موتەسفانە تاریخ گەواهی جەنگ و تەڵاش ئەڕا یەکتر حذفکردن دەێت. دیارە مەسیهیەت فرە زۆی توانست لە ڕێگاێ ڕفورموە خوەێ وە گەرد پێشڕەفت جامعە و خواست واقعی مەردم ڕێک بخەێت و جۆر مەسەڵەێکی شەخسی و ئیمانداری سەێر بکریەت کە وڵاتگەل غەربی ئیمرۆژ لە ژێر هەژمۆنی مەسیهیەتدا سیستم ئازادتر و دموکراتترێک پەێڕەوی کەن. هەڵبەت ئیە ناوت وەی مانا تەماشا بکریەت کە پێشڕەفت غەرب دەستاوەرد مەسیهیەت یا دینە، ئەما ئی هەقیقەتە ناکریەت لە وەر چەو نەگیریەت کە دین مەسیهی تاسیر گوزار بیە لە سەر کولتور غەربی. موتەسفانە ئسلام هەر لە سەرەتاێ سەرهەڵدانێوە خوەێ جور سیستمێک دەسەڵاتداری و خولیای قودرەت و دەسەڵات مەعرفی کردگە و لە هەر وەسیلەێک ئەڕا سەپانن دەسەڵات شەرعی خوەێ درێغی نەکردگە. لێرەسە کە دین ئسلام لە بەقیەی دینەکانتر جیا کردگەسوە. لەسەر ئی ئەساسە وە باوەڕ ئیمە خود کەلەمەی ئسلام سیاسی باسێک و وردبینەوەی فرە دەقیقترێکتر توایت، چوین ئسلام خوەی جور نەهادێکی قانونگزار معرفی کەێت، کە کەلەمەی ئسلام سیاسی بەێتە ژێ پرسیار. لەی ڕوانگەوە کریەت بویشیەت ئسلام خۆەی تەڵاش کەێت قودرەت سیاسی بگرێتە دەس و بۆتە بەشێک لە دەسەڵات. هەڵبەت لە ناۆ ئسلام، مەذهەبەکان شیعە و سونی هەمیشە لە پشت قەلەوەر لە یەک بینە و لە ڕاسیا لە سەردەم ئیسە بینەسە ٢ حەرەکەت سیاسی زد وە یەک و فرە جار کار کیشاسە کۆشتن و قەتڵ عامکردنە یەکتر، کە نموونەی تازەێان کریەت و داعش سونی و حەشد شەعبی شیعە ئشارە بکریەت. لە دوایای ئنقلاب ئسلامی ئێران شیعە خاوەن مەرجەع خوەێ و ئێران ڕەسمەن خوەی مەرجەع شیعەکان جەهان مەعرفی کەیت و لە ڕاسیا توانستگە وە کۆمەک موستەقیم وە گروگەڵ تەرەفدار شیعیزم، جۆر حزب‌اللە لبنان، شیعە لە عراق و سووریە ئەمنییەت مەنتەقە بخەێتە خەتەر. لە لایکتر سونیەکان تا ئیسە نەتوانستنە وڵاتێک یا مەرجەێک ڕەسمی داشتون، هەرچەند ئەخوان‌الموسلێمین و لەیی دویایە عەرەبستان سعودی ئی تەڵاشە کردنە، ئەما لە عەرز واقع ئیمڕۆ گروە توندڕەوکان جۆر القادە و داعش تەڵاش کەن نمایەندەگی سیاسی ئسلام سوننە بکەن. وڵاتان عەرەبی کە پەرچمدار ئسلامن و جۆر خاون عەسڵی ئسلام سەێر کریەن، لە ناۆ خوەێان یەک دەنگ و موتەهد نیەن و فرە جار ئختڵاف سیاسی و دینی باعس ئی تیرەگیە بیە و لەی بۆشاییە گروگەلێک جۆر داعش، هەڵبەتە فرە جار وە هامکاری غەێر موستەقیم هەر ئەی وڵاتکگەلە وە وجوود تیەن.
شک لە وە نیە کە دین، هەر ئەو جورە لە سەروە لە سەرێ باسکریا یەکیکە لە مۆهمتەرین کاراکترەکان وە وجاد هاوردن وەزعییەت کنونی و تاسیرگوزارە لە سەر کوندی ڕەوند پرۆەسەێ دمۆکراتیزاسیون مەنتەقە. ئەما دین تەنیا فاکتەر وە وەجود هاتن وەزعییەت مەوجود نیە. بەشێک لەی وەزعییەتە حاسڵ ئەو عەقڵییەتە کۆلونیالیزمەسە کە دویای هەردک جەنگ جەهانی لە مەنتەقەێ خاوەرمیانە لە سەر ئەساس بەرژەوەندی سیاسی و ئقتسادی خوەێان پیادەێ کردن کە تا ئیسە لە سەر ئەمنییەت و ئاسایش و وە گەرد یەک ژیان کردن تاسیر گوزارە و هەنۆز باج ئی تەقسیمکاریە دریەتوە. دویای زیاتر لە ١٠٠ ساڵ وەسەر نەقشە و پرۆژەێ سایکس – پیکۆ، هەنۆز فرەێک لە مەردم خاوەرمیانە وە گەرد یەک ناتوانن و وە یەکتر ئعتماد نەێرن و باوەڕ دێرن وەگەرد یاکا بینیان زۆرەملیە و لە سەر ئەساس خواست داوتەڵەبانە نیە. نمونەێ ئیسە کورد و عەرەب و فەلەستینی و ئسرائیلیە.
لەێرەسە کە دین توانیەت جۆر یەکیک لە فاکتەرە هەرە ئەسڵیەکان سەێر بکریەت، ئەما تەنیا فاکتەر نیە لە ڕەوند ئیسەێ خاوەرمیانە. ڵە ڕاسیا نەخشەێک کە ئستعمار لە ١٠٠ ساڵ پێش ئەڕا وڵاتان خاوەرمیانە لە سەر ئەساس بەرژەوەندی ئەو مەوقەێ خوەیان داینانەس بەشێکترە لە دلایل وە وجود هاتن وەزعییەت ئیسە لە خاوەرمیانە.
ڕەوند دمۆکراسیخوازی لە خاۆەرمیانە
مۆتەسفانە بنا وە دەلایلێک کە قەبڵەن وە خدمەتتان ڕەسی، دمۆکراسی، حەتا دمۆکراسی نسبی وەموعیارگەل غەربی کە ڕەعایت حقوق شەهروەندی و ئازادییە بنەڕەتیەکان بکەێت لەی مەنتەقە تا ئیسە وە وجود نەهاتگە و هەنۆز ئاسوێک ڕوشن و موسبەت لە ئایندەێک نزیکا وەدی ناکریەت.
لە وڵاتگەلێک کە عەمەڵەن باوەڕ وە دەسەڵات مەردم بیە و مونفەعەت جامعە و ملی لە ئەولەوییەت قەرار گردگە و پێشڕەفت عەقل بیە، پروسەێ ڕێفورم، نەهادینە کردن دەسەڵاتەکان، ڕەوند دێمۆکراتیزاسیون و دەستاودەسکردن دەسەڵات بیسە بەشێک لە کۆلتوور سیاسی و لە ڕاسیا جۆر وەزیفەێک کارێ سەێر کریەت، نەک دەسەڵاتێک میراتی و ئەبەدی. ئەما ئی کۆلتورە لە خاوەرمیانە هەنوز نەک هەرجێ نەگردگە، بەڵکە ساڵانێک دویر و درێژ تواێت تا لە مەنتەقەێ خاوەرمیانە دموکراسی جۆر شێوەێەک لە زەندەگی بکریتە کولتوور.
وڵاتگەل تۆتالیتر لە مەنتەقە، جۆر ئێران، سووریە، عەرەبستان سعودیە و غەێرە تا ئیسە نەتوانستە ڕفورم وە نەفع پرۆسەێ وە دمۆکراتی کردن جامعە بکەن و کۆمەک وە پرۆسەی دموکرتیزاسیون لەی مەنتەقە بکەن. مۆتەسفانە سەرکۆت وخەفقان و ناعەداڵەتی سیاسی، ئقتسادی، فەرهەنگی و ئجتماعی و زندانی و ئعدامکردن دگرئەندیشان و مونتقدان بیەسە متودێک ئەڕا مانەوەێان لە دەسەڵات.
لەی وڵاتەیلە یا لە مەنتەقەێ خاوەرمیانە کە سەرکۆت و ئازار و نەوین دمۆکراسی و ڕەفاێ ئجتماعی تەنگ وەمەردم هەڵچنییەس، مەردم لە هەر فرسەتێک دەس وە شۆڕەش و قەیام دانەس، ئەما نەتوانستگە زمینەساز دمۆکرسی لە مەنتەقە بۆت. نموونەی فرە بارز و نزیک لە ئی حەقیقەتە، توانیەت ئشارە وە بەهار عەرەبی بکریەت، کە هەرچەند مەردم ئەڕا ئازادی و حقوق سیاسی و مەدەنی مۆبارزە کردن، ئەما دەسەڵات سیاسی قۆرخ کریا و بەهار عەرەبیچ باعس نەوی کە خاوەرمیانە بۆتە کۆمەڵگاێەک مەدەنی کە ڕێز لە دموکراسی و دەساودەس دەسڵات بگیریەت. مۆتەسفانە ماڵۆێرانی و جەنگ و کوشت و کۆشتار بیە دەستاورد بەهار عەرەبی. ئیە نیشان دەێت کە کۆمەڵگای خاوەرمیانە هەنوز فرە لە مەقولەی دمۆکراسی دویرە و ساڵها نیاز وە فەرهەنگسازی و زەمینەسای ئەڕا وەدمۆکراتیزاسیونکردن جامعە دێرێت.
باسکردن لەی حەقیقەتە لە سەر ئەساس موتالعەێ ورد و دەقیق سازمان دمۆکراتیک یارسانە، کە باوەڕ قویل وە دمۆکراسی دێرێت و باوەڕ دێریت دمۆکراسی خاسترین شکڵ و فورم زندگیکردنە کە تا ئیسە جامعەێ بەشەری وەگەردی سازگار بیە و لەو وڵاتگەلە کە دمۆکراسی نسبی هەس پێشڕەفت و ئەمنییەتیچ هەس. هەر لەی پرسپێکتیڤوە سازمان دمۆکراتیک یارسان مەوزەفە کە لە ئایندە لەی ڕابتە لە ناۆ خود نەهادگەل ئی سازمانە فەرهەنگسازی بکەێت و زەمینە سازی ئەڕا وە نەهادینە کردن و پروسەێ وەکولتور کردن دموکراسی لە ناۆ خود سدی و دویاتر لە ناۆ جامعەێ یارسان بکەێت. مەردم یارسان، بەنا وە باوەرگەڵ ئەرزشی و دینی دێرێنەێ، وە باوەڕ ئیمە پوتانسیەیل فرە زۆی قەبۆلکردن وە کولتوور کردن دمۆکراسی دێرن کە جێگای دڵخوەشییە، لە عەین وەخت سدی بایەد لەی ڕابتە زیاتر ئنرژی سەرف بکەێت تا جامعە لە دەوران تەهەوەڵاتدا ئامادەگی زیاتر داشتوون.
ئێران
سیاسەت خارجی ئێران
سیاسەت خارجی وڵاتان بەرحەسب بەرژەوەندەییە باڵاکان و مەسڵەحەت مللی لە گشت بۆارەکان، ئقتسادی، فەرهەنگی، سیاسی و ئەمنییەت مللی پایەگۆزاری کریەت. لە عورف دیپلۆماتیک و سیاست ناۆدەوڵەتی یەک سری کۆد شناختە شدە وجود دێرێت کە نەوعێک خەت قەرمز تێتە حەساۆ و ڕد بین وەلێ شایەد ئەمنییەت و مەسەڵەحەت وڵات بخەێتە خەتەر. لە عەین وەخت، بەنا وە مەسڵەحەت ملی وڵات سیاسەت خارجی و داخڵی، هەرچەند فرە لە یەک جیاوازن، ئەما بێشک لە سەر یەکتر تاسیر گۆزارن.
جمهۆری ئسلامی ئێران، هەر لە ئەوایل ئنقڵاب و دویای هاتنە سەرکارێ، سیاسەت سادر کردن ئنقڵاب ئسلامی وە وڵاتگەل تر و نمایندەگی جەهان ئسلام و مەخسوسەن ئسلام شیعە مەزهەب پەێڕەوی کردگەس و یەکیک لەو وڵاتگەلەسە کە سیاسەت خارجی وە شوعار لە ناۆ بردن ئسرائیل و ئامریکا شەیتان گەورە و ئستکبار جەهانی مەسڵەحەت ملی ئێران لە زیاتر لە ٣ دەهە خستگەسە خەتەرو و ئیسیەیچ مەردم ئێران باج ئی سیاسەت فوقالعادە ئشتباێ جمهوری ئسلامی ئێران دەێتوە. تەریک خستن جامعەی ئێران لە جامعەێ جەهانی و مەخسوسەن جامعەێ جەهانی و غەربی و تەحریم ئقتسادی لە سەر ئێران لە زیانبارتەرین سیاسەتە خارجییەکان جمهوری ئسلامی بیە. پشتیوانی و هاۆکاری مادی و مەعنەوی موستەقیم جمهوری ئسلامی لە گروە ئیسلامیە توندڕەوەکان، جۆر حزب‌اللە لبنان، حەماس فەلەستین، حوسییەکان یەمەن وانصارالاسلام و دەخاڵەت مۆستەقیم لە وڵاتگەل مەنتەقە باعس تیرەیی ڕەوابت ئێران وە گەرد دونیای عەرب بیە و وڵاتگەل عەرەبی جۆر تەهدید و خەتەر ئەڕا سەر ئەمنییەت مللی خوەێان سەێرێ کەن. ئی سیاسەتە، نەوعێک لە یاغیگەری جمهوری ئسلامی ئێران لە سیاسەت وە ڕەوابت بینالملل نیشان دەێت، کە بێجگە زیان وە مەسڵەحەت و مۆنفەعەت نەتەوەیی ئێران هیچێکترەک لەلێ سەوز ناۆت. سیاسەت خارجی جمهوری ئسلامی ئێران لە مەنتەقەێ خاوەرمیانە ها لە خدمت بێسوبات کردن مەنتەقە، چوین بین وڵاتگەل قودرەتمند، کە لە سوبات سیاسی، ئقتسادی و ئەمنییەتی بەرخوردار بن مەوقعییەت مانۆڕداین جمهوری ئسلامی لە مەنتەقە خەێتە خەتەر و ناتوانێت وە مەیل خوەێ هەرچێ بتواێت بکەێت.
حکومەت تۆتالیتر سوریە وە ڕیس‌جمهوری بەشار ئەسەد، کە کریەت وە یەکیک لە گەوەر دیکتاتورەکان سەردەم خوەێ ناۆ وە لێ بوریەت، دەسێ وە خوین دەیان هەزار ئنسان بێگونا قرمەزە و لە سەتح بینالمللی منزویترین وڵات دونیاس، ئەما جمهوری ئسلامی ئێران ملیاردها پویل مەردم ئێران لەی جەنگە وە خاتر مانەوەی بەشار ئەسەد هاۆپەیمان خەرج و وە دەیان نەفەر لە سەرباز و پاسدار و مەردم ئێرانی کردگەسە قۆربانی سیاسەتە قەڵەتەکانێ و لەتمە لە ئعتبار و پرستیژ ئێران، جۆر وڵاتێک لە جامعەێ جەهانی داگە.
هەڵبەت ئێران، تەنیا وە سیاسەت سادر کردن ئنقڵاب ئسلامی و دروس کردن گروگەل وابەستە وە سیاسەتەکان خوەێ و دەخاڵەت کردن لە کارو بار وڵاتانتر کەفایەت نەکردگە، بەڵکە لە یەک دەیەی ئاخرا فرە وە جدی تەمام تەڵاش خوەێ وە خەرج دا، تا لە ڕوی نزامییوە جور وڵاتێک خاوەن قودرەت تایید وسەێر بکرییەت.
سیاسەت ئوتومی ئێران
جمهوری ئسلامی ئێران لە تویل عومرێ تا ئیسە تەمام تەڵاش کردگە خوەێ جۆر بازیگەرێک قودرەتمەن وە جەهانیان بناسێت و ئەڕا کەسب کردن ئی هەوییەتە زیاتر لە یە دەهەس وە خاتر مەسەڵە و بەرنامەێ ئوتومی سەرمایە و مەسڵەحەت ملی مەردم ئێران خستگەسە خەتەر. وڵات ئسرائیل، وڵاتگەل عەرەبی، مەخسوسەن عەرەبستان سعودی و وڵاتگەل غەربی وە ڕەهبەری ئامریکا و جامعەی جەهانی ئێران ئوتومی وە خەتەر ئەڕا ئەمنییەت مللی مەنتەقە و جەهان و مەخسوسەن ئسرائیل زانێنەێ. لەی پرسپکتیڤوە جامعەی جەهانی، مەخسوسەن ئامریکا و ئسرائیل فرەجار ئێران تەهدید کردن کە ئێران ئوتومی هەرگز قەبول نەێرن حەتا ئەگەر کار بڕەسێتە پرۆسەێ نزامی و وێران کردن نەێرۆگاگەل ئوتومی ئێران. هەڵبەت جمهوری ئسلامی ئێران لە کەمڕەنگ کردن پرسە داخڵییەکان وە بەهانەێ تەهاجم غەربی و بەرنامەێ وڵاتگەل ئامریکا و ئسرائیل زد ئێران فرە مەهارەت دێرێت و لەی ڕابتە توانستگە دمۆکراسیخوازی مەردم ئێران و حقوق ئنسانی و سیاسی و مەدەنی مردم پاێماڵ بکەێت. زیاتر لە دە ساڵ ملیاردها ملیارد دولار، کە کریا وڵات ئێران لە ڕوی ئقتسادی و ڕەفای ئجتماعی وپێ بنیات بنریەت، ئەما جمهوری ئسلامی وە ژست ملی وە بەهانەی ئستقڵال ملی لە کیسەێ مەردم ئێران سەرف مەسەڵەێ ئوتومی کرد کە بێجگە مەنزەوی کردن ئێران لە جامعەێ جەهانی، تەهریم ئقتسادی، لە دەس داین ملیاردها دولار و هەزاران فرسەت کاری و نائەمن کردن و میلیتاریرزە کردن مەنتەقە هیچ سودێک ئەڕا مەردم و وڵات ئێران نەێاشتگەس.
لە دەوران دەوڵەت ئاغای حەسەن ڕوحانی، جمهوری ئسلامی لە موقابڵ جامعەی جەهانی مەجبور کریا کە دەس لە بەرنامەێ ئوتومی خوەێ هەڵگری و تەڵاش بکەێت بایتوە ناۆ کۆمەڵگای ناۆنەتەوەی. دویای ئمزای برجام، تەهریمەکان کەم و زیاگ لە سەر ئێران هەڵگریاس و زەمینەێ هاتن ئێران وە ناۆ بازارەکان جەهان دروس کریاس و جامعەی بەین‌المللی فرە ئومێدوارە کە دەسهەڵگرتن جمهوری ئسلامی لە بەرنامەێ ئوتومی کۆمەک وە سوبات و ئەمنییەت مەنتەقە و جەهان بکەێت و ئێران وەرەو دموکراتیزاسیون بوق بێیەت.
سازمان دمۆکراتیک یارسان لە بایاننامەێ خوەێ قەبلەن لە وڵا ناین بەرنامەێ ئوتومی و بەرگەشت ئێران وە جامعەێ جەهانی ئستقباڵ کرد و ئومێدوار بی کە وەزعییەت تازەێەک لە ئێران لە رابتە وە لە وەرچەوگرتن حەق و حقوق و ئازادییە ئەساسییەکان مەردم ئێران باێتە پێش و وزعییەت ڕەفایی مەردم خاستر بکریەت. مۆتەسفانە وە شناختێک لە جمهوری ئسلامی ئێران دیریم، وە تەغیر و تەهەوەڵات و ئاسانسازی و فەراهم کردن زندەگی خاسترێک ئەڕا مەردم ئێران فرە خۆەشبین نەیەیم. دویای یەک ساڵ وە سەر توافقنامەێ وین، هەنوز سەرکۆب، ئعدام، بێکاری، فەقر ونەداری داد کەێت و لە ڕاسیا جمهوری ئسلامی زیاتر لە جاران دەسێ واز بیە، تا وە کەێف خوەێ ئەسپ خوەێ تاۆ بێیەت.
جمهوری ئسلامی ئێران ئدعای برندەیی لە مەسەڵەی ئوتومی ئێران و قەبول کردن خاستەکانی لە لایەن ئامریکا و جامعەی جەهانی دێرێت. ئەما وە باوەڕ ئیمە، ئێران واقعییەت مەنتەقە و موسڕ بین وڵاتان ئامریکا و ئسرائیل ئەڕا لە ناۆ بردن چەک ئوتومی ئێران و لە تەنگنا قەراداین ئێران لە بار سیاسی و ئقتسادییەوە و فشار بینالمللی باعس بێ کە ئێران دەس لە ژست ملی و ئستقڵال ملی خوەێ هەڵگری و بەرنامە ئوتومییەکان خوەێ بوسنێ.
سازمان دمۆکراتیک یارسان باوەڕ دێرێت، کە ئێران جۆر بەقیەی وڵاتەکان دۆنیا حەق دێرێت خوەێ جور ملەت و وڵاتێک موستەقڵ تەسمیم لە سەر بەرژەوەندی و پرۆژەکان خوەێ بگرێت. ئەما بەنا وە مەنشورگەل قەدەغە کردن سەڵاگەل کۆمەڵکۆژ ، ئێران بایەد جوز جامعەێ جەهانی بود و هیچ دەلیلێک ناوینیم کە ئێران ملیاردها ملیارد دولار لە جێ رەفا و ئاسایش و پێشڕەفت جامعە و دویری کردن لە جامعەێ ناۆنەتەوەی خەرج مەسەڵەێ ئوتومی بکەێت کە نەک هەر قابل قەبول جامعەی جەهانی نیە، بەڵکە هیچ لە مۆنفەعەت ئقتسادی و روابت بینالمللی ئێرانیچ نیە.
سیاسەت داخڵی ئێران
جمهوری ئسلامی ئێران لە سەر بنەماێ ئیدئولۆژی مذهبی یا ئسلام شیعەمذهب وە نەهاد وەلایەت فەقی لە ئێران دامەزریاس و سیاسەت داخلێچی کەم تا زیاگ لە سەر ئی ڕێبازە ئستوارە. سیستم وڵات فرەکۆنەپارێز و زد دمۆکراسی و ئازادییە بنچینەییەکان و هەوڵدانە ئەڕا مەهار کردن کۆمەڵگا وەخاتر ئدامە داین وە دەسەڵات سیاسی خوەیان. جمهوری ئسلامی ئێران لە مودەت ٣٧ساڵ عۆمرێ، وڵات وەرەو دویاکەفتگی، فەقر ونەداری، اعتیاد، فرار مەغزەکان ئەرا دەروەێ وڵات، وە کویلە کردن ژن، میلیتاریزە کردن مەمڵەکەت و وێران کردن ژێر بەنای ئقتسادی وڵات و مەنزوی کردن ئێران لە سەتح ناۆنەتەوەیی بوق داگە. باسکردن لە سەر تەمام وردەکاریەکان سیاسەت جمهوری ئسلامی ئێران لە داخڵ وڵات، لە توانای ئی ڕاپورتە نیە،
هەر وەی خاترە تەڵاش کریەت تا فرە کۆتا ئشارە وە خاڵگەلێک مۆهم لە دیدگای ئی ڕاپورتوە بکریەت:
وەزعییەتی ئقتسادی ئێران
لە کەس شاراوە نیە کە ئێران لە فرە باروە هەم دەوڵەمەنە و هەمیچ توانێ خودکەفا بود، ئەما موتەسفانە بەر ئەسەر سیاسەتە قەڵەتەکان حکومەت جمهوری ئسڵامی، وڵات ئێران سەرەڕای داشتن سامان و سروەت تەبیعی جوور نەفت و گاز و بەرهەمگەل کەشاوەرزی و نەێرۆ کار تا ئیسە وابستە وە واردات خارجیە و ناتوانێت لە بار سادراتەوە خوەێ بخەێتە بازنەێ ڕەقابەت وە گەرد وڵاتەکانترا. لە مەنتق ئقتسادی باوە، کە ئقتسادێک وە قودرەت لازمە سادراتێ لە وارداتێ بێشتر بود، تا بتوانێت لە بازاڕەکان دۆنیا تاسیر گوزار و وە نەفع وڵات مەوقعییەت و ئعتبار ئقسادی خوەێ موهەکەم بکەێت. مەعمولەن هەر وەخت وەزعییەت ئقتسادی وڵاتێک ڕوی لە گەشە و مەوەفقییەتە، بازاڕ عەرزەێ کار فرەترە لە تەقازای کار، یا لانێکەم مەوقعییەت کاری فرە موسبەت و ڕەونەقدارترە. ئەما تبق ئامارە ڕەسمییەکان خود جمهوری ئسلامی ئێران لە بەین ١٠ تا ١٥ ملیون نەفەر لە ئێران بێکارە. هەرچەند لە فەر هاڵا ئامارەکان جمهوری ئسلامی ئێران ناتوانی جێ متمانە بود، چوین هیچوەخت جمهوری ئسلامی لە رابتە وە ئقتساد و وەزعییەت مردم شەفاف نەوەیە، هەروەی خاترە فرە سەخت وە نەزەر تێت بتوانیەت لەی ڕابتە ئامار دەقیقێک ئرائە بێریەت. ئەما وەزعییەت ڕوی لە خراوی و ئعتراز و ناڵەێ مەردم لە وەزعییەت گرانی، بێکاری و نەوین ڕەفاێ ئجتماعی و کۆچ دەسەجمعی مەردم ئێرانی ئی ڕاسیە سابت کەن کە جمهوری ئسلامی ئێران لە سیاسەت ئقتسادی و ئاسان کردن مەوقعییەت کاری و خوەشگوزەرانی مردم شکستخواردگە و وڵات وەرەو دویاکەفتگی ئقتسادی و فرهەنگی بردگە. هەر چەند سیاسەت “یارانە'”ی حکومەت ئەحمەدینژاد فرە کۆمەک وە ئقتساد ئێران نەکرد و لە بار ئقتسادیچوە هیچ سیاستێک دروس نیە، ئەما لە ڕاسیا کۆمەکێک بی ئەڕا ئەفراد کەم درامە و پیرو پەککەفتە، کە حداقل توانست کەمێک لە بار قورس کەم یا بێدەرامەتیان کەم وەکەێت. ئەما ئوسولگەریان لە دەوران رئیس جمهوری ئاغای ڕۆحانی خەریکەن یارانەکانیچ قەت کەن بدون ئرائە ئاڵترناتیڤکتر. هەرچەند ئێران لەی یەک ساڵ ئاخرا بەرئەسەر کرانەوەی بازاڕە ناۆنەتەوەیەکان و ئازادکردن فرەێک لە پویلە بلۆک کریاکان مردم ئێران لە بانکە جەهانیەکان و فرەش نەفت زیاتر، ئەما حکومەت ئێران هەنوز نەتوانستە تاسیر موسبەت لە سەر گوزەران و وەزعییەت ماڵی مەردم کەم دەرامەد جامعە دابنەێت.
وە باوەڕ سازمان دمۆکراتیک یارسان، تەمام ئی ناعەداڵەتی، نەوین ڕەفای ئجتماعی، ڕمیان ژێر بەنای ئقتسادی و گرانی و بێکاری ناشی لە سیاسەتە ئشتبا و گەندڵکارییەکان جمهوری ئسلامیە و حکومەت مەلاکان بەرپرسیار ئەوەڵن لەی وەزعییەتە. هەڵبەتە جمهوری ئسلامی ئێران خۆەێان خودئاگا خوازیار و درۆسکەر ئی وەزعییەت سخت و مەینەتبارەنە، تا مەردم وە کیشە و گرفت ڕۆژانەێ خۆەیان خەریک و سەرگەرم بکەن و کەمتر لە فکر ئایندەێ وڵات و باوەتگەل سیاسی بون. جمهوری ئسلامی ئەڕا ئدامەێ دەسەڵات خوەێ لە کۆنتکست سیاسی لە ئدامەی هەمچین وەزعییەتێک لە گشت کەس سوودمەنترە.
فەزای سیاسی و جۆنبش مەدەنی لە ئێران
هەرچەند ئێران ڕوی وە دۆنیای خارج و لە تئوری یەک سری لە پرنسیبە ئەساسییەکان و ئەسڵەکان پایەگەل دمۆکراسی، جۆر هەر چوار ساڵ ئنتخابات ئەڕا ریس جمهوری، انتخاب مجلس، “قوە قضایە، مقننە، و مجریە” رعایەت کەێت. ئەما لە حەقیقەت ئیانە تەنیا ئەڕا ئدامە وە حەیات نزام جمهوری ئسلامیە و تەنیا کەسانێک لە دەسەڵات و لە سیستم حکومەتداری ئێران جێێ بوتوە کە دسنیاشاندەی خود ڕەهبر و پایبەند وە تەمام موعیار و خواستەکان وڵایەت فقی و بیت ڕەهبەری، لە غەێر ئی سوورەتە ئەسەلەن وە قودرەت ڕەسین لە نزام وڵایەت فەقی مەهاڵە. هەرچەند فرە جار وە ڕواڵەت کرانەوەێک لە ناۆ جمهوری ئسلامی دروسکریەت و دەسەێ ڕفورمخواز کە خۆەیان وە پاسدار قانون ئەساسی جمهوری ئسلامی و وڵایەت فەقی زانن، ئەما سەرەڕای تەمام سەختگیری و گردن و زندانی کردن و ئعدام و ئەشکەنجە، بازهم مەردم موعتەرز و موخاڵف فرە جار موستقەڵ و فرەجاریچ وە بەهانەێ پشتگیری لە ڕفورمیستەکان ناۆ جمهوری ئسلامی ئێران دەنگ ئعتراز خوەیان بەرز وەکەن و لە وەزعییەت مەوجود ناڕازین. تەزاهورات و ناڕازیەتیەکان فرەێک لە مەردم ئێران ومەخسوسەن مەردم یارسان لە ئوستان کرماشان لە زمان ئاخرین ئنتخابات مجلس نیشاندەر ئی حەقیقەتەسە کە مەردم لە وەزعییەت کنونی ناڕازیە و عەمەڵەن خوازیار گوڕان بنەڕەتی و ئازادی بێشترن.
مۆتەسفانە چە لە ناۆ ئێران و چە لە داخڵ وڵات ئۆپوزیسونێک موتەهد و منسەجم نیە کە ڕەهبەری موج ناڕازیەتی مەردم ئێران بکەێت. بڕێک لە ئۆپوزیسیون ئەسڵەن باوەڕ وە گوڕان لە ناۆ جمهوری ئسلامی ئێران وە باڵ ڕفورمخوازیچوە نەێرن (ئیانە بێشتر لە خارج ئێران مۆبارزە کەن) و بڕێکیچ باوەڕ دێرن کە باتەوەجە وە ئیجاد وەحشەت و تۆندو تێژی و سەرکۆب ناڕازیان و دەگرئەندیشان و میلیتاریزە و پولیسی کردن وڵات، ئەما هەنوز مەردم تەڵاش کەێت تا لەڕێگای جونبشگەل مەدەنی و مردمی لە هەوڵ و هەوش ئسڵاحات تەغەیراتێک لە ئێران دروس بکەن.
سازمان دمۆکراتیک یارسان باوەڕ دێرێت، باڵ ڕفورمخواز و مەحافزەکاران هەردوکیان ڕوی یە سکەن و هەردۆکیان هەر وە یەک ئەندازە باوەڕ وە ئەرزشەکان جمهوری ئسلامی ئێران دێرن. هەردک لا پابەند وە قانون ئەساسی، پابەند وە ڕەهبەریەت و وڵایەت مطلقە فقی، پابەند وە سیاسەت حفز نزام ئەرزشی جمهوری ئسلامین. هەڵبەت، ئی حەقیقەتە ناتوانییەت ئنکار بکریەت، کە لە دەوران وە ناۆ ڕفورمیستەکان کە ئیسە دەسەڵات فرەکیچ لە ئێران دێرن، لە ژێر فشار ئقشار جامعەێ ئێران بڕێک ئازادی و واز بین فەزای حەرکەت و جونبشگەل مەدەنی زیاتربیەس. ئەما ئیە لەی حەقیقەتە کەم ناکەێتوە، کە ئسلاحتەڵەبان تا ئیسە کە ساڵهاێ فرەێکیچ لە دەسەڵات بینە، نەتوانستنە تەغییرات بونیادین لە ساختار جمهوری ئسلامی بکەن.
سدی باوەڕ دێرێت، تا ئسلاحات لە قانون ئەساسی نەکریەت و کۆتایی و حکم متلەقەی نمایندەی خوا لە سەر زەوی ناێت، مەحاڵە تەغییرات بونیادین لە سیستم جمهوری ئسلامی وە وجود بایت. لە عەین وەخت پرش و بڵاوی ئوپوزیسیون ئێرانی و نەیاشتن بەرنامەێک هاوبەش و ڕوشن عومر ئی نزامە زیاتر کەێت و لە ڕاسیا ئی پرش و بڵاوی ئوپوزیسیون ئێرانی یەکیکە لە فاکتەرە ئەسڵییەکان مانەوەی نزام وەلایەت فەقی ئێران لە دەسەڵات.
کوردستان
نەتەوەی کورد یەکیک لە گەورەترین نەتەوەکان خاورمەیانەس و توانیم لە کنار مسر، یونان، ژاپن و چین وەک نەتەوەیک هەزارەی ناو لە لی بویمن. نەتەوەی کورد لە سەر بناخەی ئامارە قەیر ڕەسمیەکان تەقریبەن ٤٠ ملیون نەفرە کە لە دویای دەوران حکومەت ماد تا ئیسە بدون دەوڵەت مەنێە. لە دەوران هوخامەنشی تا ئیسە قەیام وە ڕاپەڕین ئەڕا دوارە وە دەس هاوردن قودرەت سیاسی لە سەرزمین و ئاو خاک ماد قدیم وە کوردستان تازە ئەدامە دیریت. کورد با وجود ئەوە کە دی نەتوانست دەوڵەت گەورە وە موقتەدری وەک دەروان حکومەت دیاکو وە هوخشترە داشتویت، ئەما وە خاتر تأثیرات ١٥٠ ساڵەی حکومەتێان ، هوخامەنشیەکان پارس مەجبور بین کەمیک لە قودرەت سەراسەری شەریکیان بکەن وە لەخودمختاری (نزام ساتراپی) بیشتریک بەرخوردار بن. کوردستان وەک خاک، نەتەوە، فەرهەنگ وە قودرەت سیاسی تا زەمان دابەش کردنی لە دویای شەڕ چاڵدڕان چوراچو مەوجودیەت خوی حفز کردێوی. ئیمە توانیم بویشیمن کە خاک کوردستان یا ماد قەدیم لە تەرف پارسەکان داگیر کریا وە لە جەنگ چاڵدڕان بەشەکانتر خاک و نەتوەی کورد کە لە ئەشقاڵ پارسەکان بی لە داییک خوی دابڕیا وە ئییە زەمینەی سرکوت کردن جوڵانەوە کوردەکان لە تەمام بەشەکان کوردستان ئاسان کرد. تا ئیمڕوژ عقل سیاسی وە ئستراتژی نەتەوەی کورد لە لەهاز فەلسەفی وە نەزەری نەتوانستێە خوی تاریف بکەیت، بەڵکو کار سیاسی وە نەتەوەیی لە سەر بناخەی مەنافە و مەسڵەحەت حزبی و ئیدولوژیکی داڕشیایە.
کوردستان عراق
نەتەوەی کورد لە ئی بەشە لە کوردستان لە وەسەت ساڵەکان ٩٠وە تا ئیسە لە جەریان حزبە سیاسیەکان خوی لە بار سیاسی و ئداری مودیریەت کردێە. کوردەکان توانستن لە دویای لا بردن نزام بعث وە خاتر داشتن کەرەسەێ سیاسی یانی حزب و ڕیکخراو، لە تەرسیم کردن سیمای تازەی سیاسی عراق نەقش خویان بازی بکەن. نەزام سیاسی لە عراق لە سەر ئەساس جیاوازی دینی و نەتەوەی داڕشیا کە لە نەتیجەدا فاسلە فکری، سیاسی وە فەرهەنگی دروست کرد کە چەند نەوبەت عراق وراد فاز شەر سکتاریستی کردێە.
حکومەت بەصطلاح “هەریم” تا قەبڵ لە هاتن داعش توانستیو لە بازیک زەمینە کەمیک روشد بکەیت، ئەما فساد ئداری و سیاسی وە سوء مودیریەت ئقتسادی قەیران و ئاسیبێەل کومەڵایەتی فرەیک وە وجود هاوردیو. حکومەت هەریم تا ئیسە نەتوانسێە ڕوابت ئداری و سیاسی خوی لە سەر بناخەی قانون ئەساسی عراق فدرال تاریف بکەیت، یانی تاریف حدود ئختیارات حکومەت هەریم نە لە تەرەف حکومەت مەرکەزی ڕوشنە نە لە تەرەف حکومەت هەریم. تەمام ڕەفتار وە هەڵسوکەفت حکومت هەریم جور حکومەت لە ناو حکومەت یان حکومەت لە “ساێەڕ”ە.
حکومەت هەریم ئەگەر خوی وە دموکرات بزانی وە علەت لە دەس دایین “شنگال” وە تاتیل کردن “پارڵمان” دو شکەست ئستراتژی خواردێە. نەیاشتن ئەرتش موشتەرک وە نەیاشتن دەرک موشتەرک لە قەوارەی سیاسی وڵات جارێکتر سایەێ سیەیی قوروانی کردن مەنافەی کەڵان نەتەوەی کورد لە ئی بەشە خوی داخستیسە سەر نەتەوەکەمان. وە دەلیل پاوانخوازی وە هەرزەێێ سیاسی ئەحزاب کوردی لە ئی بەشە حکومەت هەریم خاون سیاسەتێک مەشروع و قانونی نییە. ئیە ڕوانگەی سیاسی هولیر و سلیمانیە کە دونیای خارج وە گەردیە بایەد کار دیپلوماسی بکەیت. هەرچەند ئامریکا و وڵاتەکان ڕوژئاوا سیاست وە دیپلوماسی تازەیەک نسبەت وە گەرد کورد لە ئی بەشە وە خاتر هەل و مەرج تازە گردنەسە وەر، ئەما ئێران و تورکیا بیشتر وەک مەیدانیک ئەرا وەدی هاوردن سیاسەتەکان خویان کەڵک لە لی وەر گرن وە وەک کەرەسە زد وە جم و جویلە سیاسیە کان کورد لە سوریە و ئیران و تورکیە ئستفادە لە لی کەن.
لە بوعد نەتەوە سازی وە هوشیاری نەتەوەیی حکومەت هەریم هویچ بەرنامە وە سیاسەتیک موشەخەس وە هەدەفمنەند نەیریت. نەتەوەگەرایی فەقەت بیشتر لە قاڵب جل و بەرگ کوردی وە حزبایەتی قابڵ تاریفە. ئەندیشە و عەقڵ نەتەوەی بویچکترین ڕوشد نەیاشتێە. دەزگای حکومەتی وە داشتن ئی هەمکە سەرمایەی تبلیغاتی و ئاموزشی وە ئقتسادی نەتوانسێە گامیک ئەڕا هوشیاری نەتەوەی، دموکراسی ساختاری وە داشتن نەهادێەل موستەقل ئداری وە سیاسی هەڵگری.
حکومەت هەریم لە تویل عومر حکومەتداری خوەی تا ئیسە نەتوانستگە سیستم وەڕێوەبەری و دەسڵات سیاسی خوەێ نەهادینە بکەێت و لە نەوین حکومەتێک نیشتمانی وڵات لە فوقدان قانون ئەساسی ڕەنجبەێت. لە عەین وخت حکومەت ئدعا دێرێت، کە دمۆکراسی و حقوق بەرابەری و جیایی دین لە دەوڵەت لە کۆردستان حاکمە. ئەما حەقیقەت ئیەسە کە وەڕێوەبردن سیستم سیاسی ولات و لە ژێر هژمونی دینێک موشەخەس و نەێاشتن قانونێک سکۆلار ناتوانێت کۆمەڵگای کۆردستان دمۆکراتیزە بکەێت و حەق و حقوق کەمە ئاینییەکانتر فرە ڕاحتتر و لە چوار چۆ قانون توانیەت پاێماڵ بکریەت.
سدی باوەڕ دێرێت کە ڕعایەت کردن حەق و حقوق تەمام چینەکان کۆمەڵگا، تەنیا لە ڕێگای کۆلتور دموکراسی و جیایی کامڵ دین لە دەوڵەت و سابت کردن حقوق شەهروەندی لە قانون ئەساسی پیادە کریەت.
کوردستان سوریە
مقاومەت دلیرانەی ڕۆڵەکان کوبانی ویرو و زەین جهان لە مورد کورد گوڕان. کوردەکان سوریە توانستنە وە هەڵوژاردن سیاسەتیک ” دولا” مەوقعیەت برتر خویان لە ئاڵ و گوڕەکان تازەی سوریە حفز کەن. کوردەکان سوریە خاون ئەو بەشە لە خاک کوردستانن کە لە بار ئستراتژی وە ژئوپۆلیتیک توانیت تەمام کوردستان تەبدیل بەکەیتە وەزیەتیکی سیاسی ، نزامی و ئقتسادی کە زل زوردارەکان لە موحاسبات ئستراتژی خویان ئەهمیەت ئەڕای دابنن.
ئعلام کردن “فدراسیون شمال سوریە- ڕوژئاوا) نوقتە عەتفیک لە سیاست نوین کوردییە. لە ئی فدراسیونە حق و حقوق تەمام دین و مەذهەب و نەتەوەکان لە وەر چەو گرێاێە. نزام کانتونی شرایەت ڕەوەند دموکراتیزاسیون لە خواوروە ئەڕا بان – بەر خەلاف دموکراسی سەنتراڵ وە ئلیت- فورسەت بازی کردن نەقش وە ئەنجام دایین وەزیفە و مەسولیەت ئەڕا تاک فەراهم کردێە. موتئسفانە تا ئیسە گەورە زوردارەکان ڕوی خوش وە ئیە نیشان نەیانە وە ئیە خوی توانیت بەهانە بیتە دەس اردوگای ئسلام سیاسی، حکومەت بعث، ترکیە کە موزاهمەت جدی ئەڕاێ دروس بکەن.
لە دیدگای رئاڵ پولیتیک بدون مشارکت کوردەکان لە ڕاویژ و پەێا کردن ڕێگا چارە ئەڕا دویا هاوردن وە جەنگ داخلی سوریە قەیر مومکنە، ئەما ڕەسین وە ڕێگا چارە بدون ئەوان توانیت وەزیەت کورد بەخیتە خەتەر وە کورردیچ مەجبورە لە وەرانورەی مەوزە بگریت. ئەما جی شک نییە کە مەوقعیەت کورد لە سوریە نسبەت وە گوزەشتە فرە خاسترە وە کورد لە سوریە وارد فاز تازەێک لە موبارزەی سیاسی بیە و لە ئاڵ و گوڕەکان جی و نەقش خوی دێرێت.
کوردستان تورکیە
فرە لە ئاکتورە مەنتەقی و جەهانییەکان ئومید ئەوە داشتن کە موزاکرات اسلو وە موزاکرات موستقیم وە گرد ئمرالی بتوانت مەسئەڵەی کورد لە تورکیە وە شیوەی موسالمەت ئامیز هەل بکەیت.
کورد لە تورکیە لە جەریان ه.د.پ توانستێە وارد موبازەی دموکراتیک وە پارلمانی بوتن. نەتایج ئنتخابت نیشان دا کە تا چە اندازە نەتەوەی کورد لە بار سیاسی و ئاگاهی نەتەوەی هوشیار بیەس. ه.د.پ وەک جەریانیک سیاسی وە وەک ئاکتوریک دموکراتیک لە ناو کومەڵگای تورکیە و جامەی جهانی بیسە خاون مقبولیەت و مشروعیەت ئەڕا دموکراتیزاسیون ترکیە. ئەما زل زورداەرکان، مخسوسەن ئامریکا، ناتوانن لە سیاسەت خویان نسبەت وە ڕەفتار حکومەت تورکیە کە خاون ٢ مین ئەرتش ناتوە وە لە بار ژئوپولیتیک لە نوقتەێک حساس قەرار گردیە سیاسەتیک ڕوشن وە هاولف وە گەرد فشارە اعمال بکەن.
هەر چەند پ.ک.ک فاسلە لە سیاسەت ئەوڵیە خوی وەک “کوردستان گەورە” گردیە ئەما سەیر کردن فلسفی و ئیدئولوژیکی مارکسیستی وە دیاردە سیاسی و کومەڵایەتی و ئقتسادیەکان لە لایەن ئی سازمانە لە جومڵەێ دلایلگەلیکن کە بیەسە باعس ئەوە کە هەمراێ وەک جەریانیک تروریستی سەیری بکەن. ئیە لە دڵسوزی ئەڕا تورکیە نیە ، بەڵکو پ.ک.ک وەک فیروسێک ئەڕا نزام ئقتسادی و سیاسی لیبرال و سەرمایەدار سەیر کریەت. دایین ئی بەرچەسپە وە پ.ک.ک کافیە کە مەسئەلەی کورد لە دیدگای زل زوردارەکان جوریکتر هەڵبەسەنگدریەت وە لە ئستراتژی ئەوان بکەفیتە حاشیە یا ژیر مەنافەی سیاسی کەڵانیان.
ئعلام کردن شەر تمام عیار زد وە پ.ک.ک وە نەتەوەی کورد وە لغو کردن مصونیت پارلمانی پارلمانترە کوردەکان جاریکیتر خوین، ئەسر، کوشتن و برێن ڕوڵە فەداکارەکان ئی بەشە لە نەتەوەی کورد لە تەرف نزام حاکم وە ڕیبەری آ.ك.پ ئاسان کەیت. جامەی جهانییچ ئەو جورە بویشید شایەد و بایەد عکسل العمل ڕوشن نەگردێە. ڕوژئاوایەکان فعلا سەرگرم موزاکرە وە گەرد تورکیە لە ڕابتە وە فرار مەوج پەنابەرەکانن کە ترکیە تا ئی لحظە هەر باج گردیە. ئیمڕوژ ناسیونالیسم پان ترکیسم هاودەس و هاوگام وە گەرد “امت گرایی” وە “عثمانیزم وە محور تورکیە ” آ.ك.پ قەمە لە کەمەر ئەڕا بڕین و نابود کردن نەتەوەی کورد بەستەنە. ئەما خوشبەختانە نەتەوەی کورد با وجود فزای میلیتاریزەی شارەکانیان ئاگاهانە و هوشیارانە لە سەر حق و حقوق سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و ئقتسادیان پا داگرتنە .
کوردستان ئێران
نەتەوەی کورد لە کوردستان ئێران لە زەمینەیل سیاسی، ئقتسادی و ئجتماعی روشد متفاوت وە قەیر مەوازن داشتێە. لە هەر کومەڵگاێیک کە روشد لە ئی زەمینەێلە کە ناوبریان وەگەرد یەک نەچوتە پێش تەمام کومەڵگاە لە کولا روشد مەنفی دیریت.
بازار ئقتسادی داخلی کوردستان ئیران بدون پشتیوانی و بەرنامەرێزی دەوڵەتی لە حاڵەتیک ناجورە قەرار گردێە. وە خاتر نەوین سەرمایەگوزاری وە بازار رەقابەتی ئقتساد بومی کوردستان وە سێقەی سیاسەت ئقتسادی دەوڵەت نەفەس دەیت. ئی وەزیتە کاری کردیە کە مەوج مەوج لە جوانە کان کوردستان لە کرماشان، ئیلام و کوردستان وە ئەو باقی شارەکان کوردستان ڕوی کەنە شارە گەورە سەنعەتیەکان ئیران. بەخش کشاوورزی و دامداری کە کوڵەکەی ئقتساد ئی مەناتقەسە هەمرای وە شیوەی قەدیمی ئەنجام دریەت کە بیسە باعس ئەوە کە میزان تولیداتێ چەندان روشد نەکەیت.
وەز کومەڵایەتی نەتەوەی کورد وە دەلیل بیکاری، طەلاق، مەواد مخدر، خشونت وە زد ژن وە مناڵ فرە خەراوە. ئیانە گشتیان دەلایل ئقتسادی وە شەرایەت حاکم لە ناو وڵات دیریت.
لە لایکتر دەسڕەسی وە تکنولوژی ئتلاعاتی بەشیک لە نەتەوەکەمان هوشیار کردێە. تەماس وە گرد دونیای خارجە وە خەور داشتن لە ئاڵ و گوڕەکان دیدیان نسبەت وە کومەڵگای خویان گوڕانێە وە وارد جم و جویل سازمانی ئەڕا دروس کردن ئاڵ و گوڕ لە ناو کومەڵگاە کردیە. ئیمە ئیمڕوژ شایەتیم کە سازمانێەل حقوق بەشری، ژن، محیط زیست وە ئەنجومەنێەل فەرهنگی هیز تازەیک دانەسە کومەڵگای کوردی وە تا ئەندازەیک لە هوشیاری نەتەوەی وە فەرهەنگ مونحەسر وە خوی ئاشنای کردنە.
نەتەوەی کورد تا ئەورە کە ئەڕای ئمکان داشتێە وە گەرد ئی ڕەژیمە موبارزە کردێە وە ئیە خوی نیشانەی هوشیاریە. مانگ نیە کە چاڵەکەوانیک کورد وە خاتەر موبارزە ئەڕا وەدەس هاوردن حقوق نەتەوەی لە سی دارە نەیریەت. لە ئی سەد ساڵ ئاخرە سەرهەڵدان فرەیک قومیاێە، ئەما فاقد عقڵ وە تئوری هویت سازی بیە. جەریانات کوردی لە ئی بەخشە لە کوردستان نەتوانستنە تەمام پێکهاتەکان نەتەوەی کورد لە ئیردا جامعەشناسی بکەن وە تاریف کردن نەتەوەی کورد لە ئیردا فەقەت موستەقیم یا قەیر موستقیم لە سەر ئەساس زاراوەی “سورانی” و مەذهەب “سنی” وە جوقرافیای موکریان بیە. فرە لە جەریانات کوردی تویش ئنشقاق بینە کە بیەسە جی نائومیدی ئەڕا فرە کەس کە ها لە مەیدان تێکوشان. تەمام ئی ئنشقاقێەل سەلیقەی، ڕەفتاری وە ئخلاقیە وە هویچکامیان ناتوانریەت وە پارادایمەیل ئیدوئولوژی یا سیاسی تاریف کرد.
جەریانات کوردی ئەوقەرە لە مەشروعیەت خویان لە دەس دانە کە وە چەنها بانگەواز نەتوەانستنە مەردوم لە پای سەندوق دەنگ دان بکیشنە دویا. ئیە نیشانەی ئەوسە کە ئی ئەحزابە تەماس جدی وە موستەقیم وە گەرد کومەڵگایە نەیرن وە یا ئەسڵەن نازانن کە داوخاوزەکان ئاڵ و گوڕ وە سەریان هاتێە وە فەردێک “اصلاح طلب” توانیت لە ئیان خاستر بەیانی بکەیت. وە داخوە وە خاتر فەرهەنگ تاریخی و ئجتماعی کومەڵگای کورد چەن گروە سەلفی وەک “مکتب قران” وە ” جماعت دعوت و اصلاح” ناسنامەی نەتەوەی کورد خستنەسە ژیر فشار ناسنامەی ” امت اسلامی” وە فرە جوان ئاموزش دانە و کەلیان کەنە ئەڕا اردوگاێەل نزامی داعش.
یارسان
جامعەێ یارسان لە خارج و داخڵ نسبەت وە حق و حقوق خویان هوشیار بینە. دروس کردن ئنجومەنێەل فەرهەنگی وە سازمانیەل سیاسی نەقش گەورەیک لە خویناسین تاریخی، فەرهەنگی وە سیاسی تاک یارسانی داشتێە. ئەوە کە ئەفراد فەعال یارسانی لە خارج لە فورسەتەکان کار سازمانی ئستفادە کردن خوی بیە باعس ئەوە کە ئەفراد وە گروێەل یارسانی لە داخل دەرس و ئلهام لەلی وەربگرن وە ئەوانیچ با توجە وە شەرایەت خاس خویان دەس بینە کار سازمانی وە بسیچ کردن ئەفراد ئەدەبی، سیاسی، هونەری وە فەرهەنگی ناو کومەڵگای یارسان. ئیمە شاهدیم کە جامەی مەدەنی یارسان وە تەرح کردن داواکاریەل گەورە وەک “خوەندن وە زوان داییکی” ” ئازادی دین و وجدان” وە فرە داوکاریەلیکتر فەرهەنگی و هویەتی نسبەت وە فرە لە کومەڵگاکان چواردەور خوی بیشتر فەعال و چالاک بیە. سازماندەهی کردن ڕیپوان و تەزاهورات لە دەر دەم دەزگا دەوڵەتیەکان وە مجلس شورای اسلامی نیشاندەر ئەوسە کە جامعەێ یارسان لە بار کار سازمانی کار سازیەل خاس خوی پەیا کردێە وە لە ئەو زەمینە ها لە روشد مستمرە. جامعەی یارسان لە داخڵ ئێران خوازیار متاڵبات نەتەوەی وەک زوان کوردی بیە.
جامەی یارسان وەک کومەڵگای کوردستان لە ڕوابت و موناسبات مەنفی وە زد موتەرقی، عشیرەیی، سونەتی وە دینی ڕەنج بەیتن. لە کومەڵگای یارسان خاندان سادات هەمرای لە نفوذ اجتماعی، دینی و سیاسی خویان ئستفادە کەن. دیارە ئی خاندانە نەقش موسبەتی ئەڕا حەڵ کردن کیشەێ کومەڵایەتی دیرن وە ئیسەیچ وارد پشتیوانی لە جم و جویلەکان “کار محیط زیست بینە”. ئەما موتەسفانە لە فرە جی بینەسە کوسپ لە ڕی کار جامەی مەدەنی و فەعالین مدنی یارسان و لە مەسائڵ سیاسی، کە وەزیفەێ ئەوان نیە دەخاڵەت بکەن. پەێڕەوی کردن مەردوم لە سادات یەک وەزیفەێ دینیە نە یەک تەحوڵ ئجتماعی متەرەقی، یانی ئەفراد وە ئجتماعات یارسانی توانن لە یە داوخواز مەشروع یا نامەشروع لە تەرەف ئی نەهادە دەس وە یەک ڕەفتار بیەن کە وە گەرد فرە لە نورمە ئجتماعی و ئخڵاقیەکان خوی نەگریت.
سادات تا ئی مەرحەڵە نەتوانستنە ساختار وە ڕەفتار نەهاد خویان وە گەرد ڕەفتار و حەرەکەت و خواستەکان جامعەێ مەدەنی یارسان ڕێک بخەن. تا ئیسە چەن ڕوداو دڵتەزن وە دەلیل زەبر و زولم و تەبعیز قومیایە کە قوربانیەکەێ جەوانێەڵ یارسانی بیە، ئەما سادات موزەێ ڕوشن وە موشەخەس نەیاشتنە. مۆتەسفانە نەهادگەل مەدەنی یارسانی لە ناۆخوەێ وڵات لە تەمام فەعالیەتەکانێان لە پشتیوانی سادات بی بەش بینە.
سادات لە کارزار ئنتخاباتیچ وە پشتیوانی خویان لە ئەفرادگەل ناۆ دەزگاێ جمهوری ئسلامی ئێران جامەی یارسان تویش چەن دەستەگی و چەن شەق کردن. لە هەر ئنتخاباتێک لە فەردیک پشتیوانی کەن، ئەما لە تویل ٣٧ ساڵە ئیمە کەسێک لە مەجڵس نەیمنە کە باس لە سەر وەزیەت ئقتسادی، فەرهەنگی، ئجتماعی وە هویەت دینیان بکەیت کە وە خاتری وە دوچەوەکی وە گەردیان بەرخورد کەن وە بایەد ئەڕا گردن کار لە هفت خان سیستم “گزینش” ئمتحان باوەڕ دینی بیەن.
وە باوەڕ سازمان دمۆکراتیک یارسان، وەزیفەێ سادات دینداری و کار و بار عرفانیە، نەک سیاسەت کردن. هەر لەی پرسپکتیڤوەسە کە سادات هەم وە خاتر حفز نەقش ڕوحانی خوەیان و هەمیچ وە خاتر حورمەت ئەڕا ئاین یاری و جامعەێیارسان فرە زەرورە کە کەمتر لە سیاسەت دەخاڵەت بکەن و هیچ نمایەندەێک لە روژ ئنتخابات وە مردم و جامعەی یارسان تەوسییە نەکەن، با مەردم خوەێان تەسمیم بگرن کە دەنگ وە کی دەن. وەیجورە سادات نەقش ئاینی و ئجتماعی خوەێان حفز کەن و توانن وەک ئولگو ئەڕا کۆمەڵگاکان دەوروەریچ بانە هەساو.
سازمان دمۆکراتیک یارسان (دیدگا و مەوزەع)
مەردم یارسان
مردم یارسان کە پەێڕەوان دین یارین، وە خاتر دفاع لە ناسنامەێ ملی، زۆان وە فەرهەنگ خوەێ، هەمیشە لە لایەن دەسەڵاتداران حکومەتی و مەنتەقەیی هەم زۆلم ملی و هەمیچ زۆلم ئاینی وەپێێان کریاس. جەمعە و مەردم یارسان جور بەقیەێ ئنسان و جامعەکانتر دۆنیا خاوەن دین، زۆوان، جەهانبینی، فەرهەنگ و ئەرزشگەل کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی مونحەسر وە خوەێانن.
مەدارکگەل نویسیاگی و شەفاهی یارسانی و فەرهەنگ و باوەڕ یارسانی کامڵەن سابت کەێت کە ئایین و باوەڕ یاری لە مەناتق کوردنشین سەرهەڵداگە و توانستگە لە ناۆچەگەلترەک ئێران و فرە ناۆچەێتر لە خارج ئێران تەرەفدار ئەڕا خوەێ جەمع بکەێت.
مەردم یارسان، بەنا وە سونەت و عورف پیشینەیی ئازادیخوازی و ئنسانمەهوەری هەمیشە لە دەورانگەل جیا جیا تەمام تەڵاش و مۆبارزە کردنە تا ئەفکار ئازادیخوازی، ئنسانمنشی، فەرهەنگ تولرانس و وە عەقڵانی کردن کۆمەڵگا بۆتە موعیار ئەڕا جامعەێک مەوەفەق و ئنسان‌مەهوەر.
سەرەڕای تەمام زۆڵم و ستەمەکان دەسەڵاتداران وە جامعە و فەرهەنگ یارسانی، سازمان دمۆکراتیک یارسان ئنسانمەهوەری، ئازادیخوازی، یەکسانی ژن پیاگ، فەرهەنگ تۆلرانس و وە عەقڵانی کردن کۆمەڵگا، کە ئنسان بۆتە ساحب ئختیارات و ئەرزشگل ئنسانی و ئجتماعی خوەێ و حاکمییەت عەقڵ جێ خوەێ بێیەت وە پاسیڤ کردن کۆمەڵگا کردگەسە مەبنا و ئەساس ئەرزشی خوەێ تابتوانی لە ئایندە کۆمەڵگاێک ساڵم ومەوەفەق داشتوت. سازمان دمۆکراتیک یارسان، سازمانێکە کە لە بەتن جامعە یارسان سەرهەڵداگە و مەنشا لە کولتور و خواستەکان ئی جامعە گرێت، چوینکە سازمان دمۆکراتیک یارسان یەک زەرورەت تاریخیە ئەرا مەردم و جامعەێ یارسان. هەر وەی خاترە مەردم یارسان لازمە کە سازمان دمۆکراتیک یارسان وە مۆڵک خوەێان بزانن و ئەڕا وە هەدەف ڕەسانێنێ فرە مۆهمە کە هاۆکاری و حەتا مودیریەت ئی حەرەکەتە بکەن.
سازمان دموکراتیک یارسان و ئەحزاب کوردستانی
سازمان دمۆکراتیک یارسان لە ماوەێ ٣ کۆنگرەێ خوەێ تەڵاش و زامەتگەل فرەێک ئەڕا دروس کردن ئرتبات و هەماهەنگی و حەتا پلاتفورم و کار هاۆبەش وە گەرد جەریانات و ئەحزاب کۆردستانی لە هەر چوار بەش کۆردستان و مەخسوسەن کۆردستان ئێران کیشاس و تاحدێک توانستگە ئرتبات و هاۆکاری وە گەرد بڕێک لە ئەحزاب کۆردستانی دروس بکەێت. ئەما حەقیقەت ئیەسە کە سازمان دمۆکراتیک یارسان نەوعێک لە خودمەهوەری بڕێک لە جەریانات سونەتی جامعەێ کۆردستان دوینێت کە باعس بیە، ئەو ڕابتە و هاۆکارییە کە سدی باوەڕ وەپێ دێرێت تا ئیسە دروس نەوت.
سازمان دمۆکراتیک یارسان، باوەڕ عەمیق وە مسەڵەێ ڕەوا و حەقانییەت ملت کورد دێرێت و هەر لەی پرسپکتیڤوە ئەتحاد عەمەڵ و فەعالییەت هاۆبەش کۆردەکان لە چوارچۆ پلاتفورمێک ملی وە یەکیک لە خاسترین متودگەڵ عەمەڵی و ئەساسی ئەڕا ڕەسین وە حەق و حقوق ملەت کورد زانێت. دیدگا و هەڵوێست سدی لەی ڕابتە فرە شەفافە، کە هەر جەریانێک بتواێت خودمەهەوەری بکەێت و بەقیە ئەحزاب و حەرەکەتگەل سیاسی و مەدەنی و فەرهەنگی جامعە لە وەرچەو نەگرێت، یا لە دمۆکراسی خاس حالی نەویەس یا مۆتەسفانە فەرهەنگ و بافت سیاسی و کۆمەڵایەتی کۆمەڵگاگەل جیاواز کۆردستان ئێران نازانن. هەر وەی خاترە، سدی لە ئایندەیچ ئەڕا ئی ئەسڵە، کە ئتحاد وئبتکار عەمەڵ مۆشتەرکە لە بەین نەێروگەل کۆردستانی تەڵاش کەێت.
سازمان دموکراتیک یارسان و ئەحزاب ئێرانی
سازمان دمۆکراتیک یارسان لە چوارچۆ وڵات ئێران موبارزە کەێت و خوەێ وە جەریانێک لە کۆردستان ئێران قەڵمداد کەێت، هەر وەی خاترە ئرتبات و هاۆکاری وە گەرد ئۆپوزیسیون ئێرانی لە خارج و کۆمەڵگای مەدەنی ئێران لە داخڵ لە ئەولەوییەت کارەکان خوەێ قەرار داگەس. مۆتەسفانە ئوپوزیسون ئێرانی لە فەرهەنگ پرش و بڵاوی ئەحزاب کوردستانی ئستسنا نیەن و بگرە ئوپوزیسیون ئێرانی عەمەڵەن لە مەیدان کردەوە لە هیچ ئبتکار عەمەڵ هاۆبەشێک بەرخوردار نەیەن.
سازمان دمۆکراتیک یارسان لە ڕابتە وە شورای ملی ئێران تەڵاش کرد، جور جەریانێک سیاسی وە هویەت یارسانی و ناسنامەی سازمانی خوەێ عەمەڵەن وە گەرد ئی شورا خوەێ لە جبهەێک موشتەرەک بوینێت و لە ڕاسیا ئنرژی فرەێکیچ لەی ڕابتە سرف کرد، ئەما مۆتەسفانە لە جەلەسەی پاریس تەمام تەڵاشەکان سدی بێنەتیجە مان، هەروەی خاترە سدی لە شورای ملی ئێران کنارەگیری کرد. سدی هەنۆز باوەڕ دێرێت کە ئوپوزیسیون ئێران تا هاۆکاری و ئبتکار عەمەڵ هاوبەش دویر لە خود مەهوەری و مەرکەزگەرایی نەکە بەشێک فرە موهم لە کارەکان خوەێان عومر جمهوری ئسلامی ئێران زیاتر و درێژتر وە بود. هەر وەی خاترە سدی ئەڕا نزیککردنەوەی ئەحزاب و ئوپوزیسیون ئێرانی فەعالییەت و تەڵاش کەێت و باوەڕ دێرێت کە وەخت ئەوە هاتگە کە ئوپزیسیون ئێرانی حەقیقەت جور خوەێ بوینن و وەخاتر مونفەعەت و مەسڵەحەت ملی ئختلافات بننە لاوە و ئتحادعەمەڵ هاوبەش بکەنە بەرنامەێ کاری خوەێان، لە قەیر ئی سوورەتە ئوپوزیسیون ئێرانی لەیە زیاتر پاسیڤ بن.
مەوزەع سازمان دموکراتیک یارسان لە ڕابتە وە گەرد کۆنگرەێ ملی کورد
دویای قەرارداد سایکس‌پیکۆ و دروس بین وڵاتگەل تازە لە خاوەرمیانە، کوردەکان لە نەقشەی سیاسی جۆر مڵەتێک موستەقڵ کە لە چوارچۆ وڵاتیک موستەقڵ کە خۆەیان خاوەنداریی بکەن، بێبەش کریان و تا ئیسەیچ کە سەد ساڵ وە سەرێا گوزەریاس هەنوز باج ئی ناعەداڵەتی و وە زۆر لکاننێان وە وڵاتگەل تازە دروس کریاگ دەنوە و هەنوز ئەڕا ئازد بین و دورسکردن جامعەێک کە ئەرزشگەل کۆردی لە تێا بپارێزیەت مۆبارزەکەیم. لە عەین وەخت، لەی سەد ساڵ گوزەشتە، هیچوەخت کورد وە ئەندازەێ ئیمڕۆژ لە مەوقعییەت خاسترێک لە سەتح مەنتەقە و ناۆنەتەوەیی بەرخوردار نەویەس. لە کۆردستان عەراق، لە ڕاسیا حکومەت و پارلمان و وڵاتێک دیفاکتۆ وجود دێرێت کە جامعەی جەهانی کەم و زیاگ وە گەردێ بەرخورد لە شێوەی دەوڵەت موستەقڵ کەن. کوردستان سووریا، سیستم کانتونی و فدرالیزم دانانە و خاوەن ئەرتش و گەریلان کە وڵاتگەل ئەبر قودرەت جور ئامریکا و ڕوسیە عەمەلەن لە بار نزامیوە پشتیبانیان کەن و وە تەنیا نەێرۆ وە توانا لە سووریە لە سەرێان حەساۆ کەن. هەر وەی خاترە، سەرەڕاێ تەمام ناڕەزایەتیەکان تورکیەێ هاۆپەێمان ئامریکا و دوومین ئەرتش ناتۆ، ئەما ئامریکا بێگۆش داین وە ناڕەزایەتیەکان تۆرکیە وە گەرد کۆردەکان سووریە هاوکاری نزامی و هەۆاڵگەری کەیت. لە کۆردستان تورکیە، سەرەڕای جەنگ تورکیە وە گەرد پەکەکە و سەرکۆت کردن مقاومەت دلێرانەێ مەردم کۆردستان، ئەما حزب سیاسی کۆردی جور هەدەپە وە دەیان پارلمانتر لە پارلمان تورکیە مەوقعییەت سیاسی کوردەکان لە داخڵ و خارج تورکیە وە جۆرێکە کە ئنکار کردن کوردەکان هیچێک وە لێ سەوز ناوت و تورکیە مەجبوورە مەوجودییەت کۆرد قەبول بکەێت. تورکیە و ئاکەپە نەک هەر لە رێ نزامیوە، بەڵکە لە ڕێ سیاسی و حقوقیشوە عەلەنەن کار ئەڕا سەرکۆت کردن کوردکان و سەندنەوەی حەسانەی پارلمانی لە ئەندامان هەدەپ کەێت. ئەما لە ڕاسیا کۆردستان تورکیە لە مۆقاومەت سیاسی و نزامی بەرخوردارن و سەرکۆت کردنێان و مەسابەی لە ناۆ بردن، نەک هەر ئمکان نەێرێت، بەڵکە مەحاڵە. مۆتەسفانە، کۆردەکان ئێران تا ئیسە لە وزعییەتێک کە مشابە بود وەل کوردەکان پارچەکانتر بەرخوردار نیە و ناۆ ماڵ ئەحزاب و سازمانگل کوردیچ فرە پرش و بڵاوە. ئەما لە کەس شاراوە نیە، کە کۆردەکان لە بەقیەی مەردم ئێران ئامادەگی زیاتر دێرن ئەڕا هەر ئەگەرێک و هەر تەهەوەڵاتیک لە ئێران وە وجود باێت. وەزعییەت بوهرانی مەنتەقەی خاوەرمیانە و مەخسوسەن وڵاتگەلێک کە کۆرد وە سەرێانا دابەش بیە دەڵالەت لە تەغییەر و تەهەوڵات لە جوغرافیای سیاسی ئی مەنتەقە کەێت و فرە لە خاوەن نەزەرەکان دونیا باوەڕ دێرن کە نەقشەێ سایکس پیکو، نەتوانستگە جواوگۆ وە یەکوە ژیان مەردم ئی مەنتەقە بود و وەخت ئەوە ڕەسیە کە نەقشەێ سیاسی فرەێک لەی وڵاتگەلە لە سەر نووە بکیشیەتوە. بێشک کورد لەی تەغەیراتە هەتمەن یەکیک لە بازیگەرل ئەسڵیە و گەورەترین شانس وە دەوڵەت بین دێرێت. مۆتەسفانە، سەرەڕای مەوقعییەت تڵایی، هەنوز گەورەترین لەمپەر لە سەر ڕێ کۆردەکان چەند دەستەگی، ئختلافات داخلی، یەکتر قەبۆلنەکردن، گەندەڵی و نەوین نەهادگەل دامەزراوەیی و پرۆفشناڵ و بەرنامەێک هاوبەش ملی کە خدمەت وە نیشتمانی کردن خواستەکان کۆمەڵگای کوردی بکەێت نیە. ئی بۆشاییە، توانیەت لە نەوین پلاتفورمێک ملی یا کۆنگرەێ ملی دەسنیشان کرد.
سازمان دمۆکراتیک یارسان باوەڕ دێرێت کە ئەحزاب و سازمانگەل و شەخسییەتگەل کۆردستانی بایەد لە موقابڵ وەزعییەت تاریخی ئحساس زیاتر وە مەسئولییەت بکەن و وە نیشتمانی کردن سیاسەتەکان خوەێان بکەنە سەر لەوحەێ بەرنامەکانێان و وە خاتر مونفەعەت کلان ملی گوزەشەت لە مونفەعەت حزبی و ڕێکخراوەیی خوەیان بکەن. سازمان دمۆکراتیک یارسان و ڕەهبەری سدی بایەد ئەڕا ئی ئەسڵە لە ئایندە تەڵاش بێشتر و ڕەوشەنگەرێ بێشتر بکەێت.
دیدگا سدی لە ڕابتە وە دین لە کۆردستان ئێران
سدی خوەێ وەک جەریانێک سکولار مەعرفی کەێت و باوەڕ دێرێت هەر کەس بایەد خاوەن عەقڵ خوەێ بود و خوەێ ئنتخاب بکەێت کە چوجور زندەگی بکەیت.
لە ئێران و کۆردستان دینگەل جیا وجود دێرێت، ئەما وە خاتر نەوین دمۆکراسی، موتەسفانە فرەێک لە دین و مذهەبەکان سەرکوت و لاینگرانێان بێبەش، زندانی و ئعدام کریەن.
بەهایەکان لە ئێران زندانی، شکەنجە و بێبەش لە ئمکانات هاۆنیشتمانی کریەن.
سۆنیەکان، هەرچەند سەرەکیترین مذهەب لە دین ئسلامن، ئەما چوین شیعە نیەن، زندانی، شکەنجە و بێبەش لە ئمکانات سیاسی و هاۆنیشتمانی کریەن.
یارسانییەکان، وەزعییەت خاسترێک نەێرن و موتەسفانە بێحورمەتی، زندان، بێبەشکردن لە حەق سیاسی و هاۆنیشتمانی وە پێیان ڕەوا دوینریەت و دین یاری کە لە شون ئسلام گەورەترین دینە لە ئێران لە قانون ئەساسی ئێران ڕەسمییەت نەێرێت.
سازمان دمۆکراتیک یارسان باوەڕ دێرێت، دین بەشێکە لە جامعەێ ڕەنگاوڕەنگ ئێران و تەنیا لە چوارچۆ سیستمێک دموکراتیک و سکۆلار توانێ ئەرزشەکان خوەی حفز بکەێت. دین بایەد لە سیستم سیاسی وەڕێوەبردن وڵات جیا بکریەتوە و بکریەتە مەسەڵەێ شەخسی، لە غەێر ئی سوورەتە هەم پەێڕەوان ئەدیان و هەم خود دینەکان وە ئسلامیچوە بێحورمەت و سەرکۆنە کریەن.
ترۆریزم و دەوڵەت ئسلامی عەراق و شام (داعش) و جایگاێ ئوپوزیسیون و کورد لە سوریە
مەسەڵە و مەقولەی تروریزم نە مەقولەێک تازەس و نە تەنیا مونحسر وە داعشە. تروریزم، پەدەیدەێک سیاسیە کە لە ڕیگای خشونەت و دورس کردن جەو تەرس و وەحشەت تەڵاش کەێت پەێام خوەێ بڕەسنێت و وەهەدەفەکان خوەێ بڕەسێت. لە هەمان کات، تا ئیسە تەعریفێک لە تروریزم ئرائە نەێریاس، کە جامعەێ جەهانی و موهەقێقین و خاوەن نەزەرگەل تەوافقێ لە سەرێ داشتون. سازمان ملل، هەنوز باوەڕ دێرێت کە مەقولە وە پەدیدە تروریزم بایەد تەمام یا ئەکسەرییەت جامعەێ جەهانی لە سەر یەک تەعریف جامع و موشەخەس هاۆڕا بن، لە غەێر ئی سوورەتە، ناتوانریەت تەعریفێک لە تروریزم کە قابل قەبول جامعەێ جەهانی بود دەسنیشان کرد. لە نەتیجە ئەڕا تەعریف تروریزم وەحدت نەزەرێک چە لە ناۆ جامعەی جەهانی و چە لە ناۆ موتەخەسێسین و ساحبنەزەران وجود نەێرێت. ئەما ساحبنەزەران لە سەر خسوسیات و مەسەڵەێ ئەسڵی تروریزم ئتفاق نەزەر دێرین، کە ئەویچ تروریزم هەمیشە تەڵاش کەێت لە ڕێگای ترس و وەحشت، خشونەت یا تەهدید وە خشونەت پافشاری لە سەر ڕەسین وە بەرنامە و هەدەفەکانێ بکەێت. هەر چەند تەوافق کولی لە سەر پەدیدە تروریزم وجود نەێرێت، ئەما خشونەت و ترس و وەحشەت پەدیدەێکن کە بەشەر لە تاریخ زندەگی خوەێ وەگەردێ مەواجە بیەس. ئەما ترورگەل سازمانیافتە لە وڵاتگەل غەربی و شەرقی توانیەت وە ترورگەل ڕۆم ئەڕا لە ناۆ بردن ڕەقیبگەل سیاسی خوەێان، ترور لە ئنقڵاب فرانسە و ئنقلاب روسیە و لە شەرق، ئەڕا نمونە ئێران، پادشاێ ساسانیەکان (خسرو پرویز) وە دەس دەربارەکان کۆشیا. پادشاگەلێک جور نادر شاە افشار، ئاغا محمد خان قاجار و ناصرالدین شا لە ئێران ترور کریان. دویای ئنقڵاب جمهوری ئسلامی ئێران، ترور دەوڵەتی ئێران ڕەسیە فرەێک لە وڵاتگەل دۆنیا و بیە بەشێک لە سیاسەت خارجی و داخلی جمهوری ئسلامی ئێران ئەڕا لە ناۆ بردن مۆخالفگەل خوەێ. هەڵبەتە ترور لە ئێران سابقەی سیاسی و ئجتماعی خوەێ دێرێت و لە توانای ئی ڕاپورتە نیە. ئەما ترورێزم سازمانیافتەی غەێر دەوڵەتی کە تەمام دونیا وە جبهەی غەربی و شەرقی و ئسلام و مەسیحییەتوە لە سەرێ مەوافقن گرو تروریستی داعشە کە دەیان وڵات ئسلامی و غەربی ئەڕا لە ناۆ بردن ئی گروە لە دەور یەک جەم کردگە. سیستم سیاسی و حۆکمڕانی لە سووریا وە رەهبەری حزب بعث سووریە و لە ڕاسیا سیستم سیاسی لە عەراق لە دەواران حزب بعث وە ڕەهبەری صدام حسین و سیستم سیاسی لە عەراق دویای صدام حسین زمینەی دروسکردن داعش و وە بار هاوردن و عەکس‌العەمەڵیک لە وەرانوەر سەرکۆت و ترور و ناعەداڵەتییەکان سیتمە دەسەڵاتدارەکان ئی وڵاتگەلە بیە. ئەما تروریزم داعش لە سەر مەبنا و ئەساس ئدئۆلوژی دینی(ئسلامی) هەر لە سەرەتای کارەکانێوە دەس وە فەعالییەت کرد، ئەڕاوە هەر فرە زوی توانست ئەفکار مەردم وەرەو لای خوەێ بکیشێ. هەر چەند جمهوری ئسلامی ئێران لە بەرەێ زد وە داعش موبارزە کەێت و عەمەڵەن هەم لە ڕوی نزامی، لۆژستیکی، مادی و مەعنەویوە هاوکاری وڵاتگەل عەراق و سوریە کەێت. لە سووریە حکومەت بەشار ئەسەد سەرەڕای کوشتار و قەتڵعام کردن مەردم بێگونا، هەنوز دویای نزیک وە 5 ساڵ لە جەنگ خانمانسووز داخڵی وە کومەک ماڵی و مەعنەوەی جمهوری ئسلامی ئێران، ڕوسیە و حزب‌اللە لبنان وە حەێات خوەێ ئدامە دەێت. سیاسەت خارجی ئێران لە ڕابتە وە تروریزم بینالمللی و حمایەت سەدەرسەد لە بەشار ئەسەد دیکتاتور بیەسە جێ نگەرانی جامعەی جەهانی و مەخسوسەن وڵاتگەل هاۆساێ ئێران. لە عەین وەخت ئوپوزیسیون عەرەبی سووریە تا ئیسە نەتوانستنە وە کومەک وڵاتگەل غەربی و عەرەبی و تورکیە بوونە ئاڵترناتیڤ ئەڕا حکومەت بەشار ئەسەد، بەڵکە ئەڕا وڵاتگەڵ غەربیچ بینەسە جێگاێ شک وگۆمان، چوینکە فرەێک لە گروگەل ئوپوزیسیون عەمەڵەن تەهدید جدین ئەڕا ئەرزشە غەربییەکان و ئەسڵ دموکراسی. ئوپوزسیون سووریە لە ناۆ خوەێان موتەهد نیەن و هەرلایەنێک، جور عەشیرە لە مەنتەقێک لە سووریە دەسەڵات دێرێت و مەنافع تاێفەگەری و حزبی خوەێ لە ئەولەوییەت قەرار دێرێت. ئوپوزیسیون سووریە، هەرچەند هەنوز نەک هەر قودرەت نزامی و ئقتسادی نەێرن، بەڵکە ئەڕا وڵاتە پشتیبانەکانێان، جور مەخسوسەن ئامریکا فرە جێ باوەڕ نیەن، وڵاتگەل غەربی شک دێرن کە ئوپوزیسیون بتوانێت لە ئایندەی سوریە ئازادییە ئەساسییەکان ئەڕا کۆمەڵگای سووریە تەمین بکەێت. نگەرانی جامعەێ جەهانی، یا بێتر بویشیم، وڵاتگەل غەربی لە ئۆپوزیسیون نیشاندەر ئی ڕاسییەسە، کە ئوپوزیسیون عەرەبی سوریە، ئمکانی دێرێت وەرەو فوندامنتالیزم ئسلامی هەنگاو بنەێت و نەتوانێت حکومەتێک کە مەرکەزییەت داشتوت دروس بکەن. لە عەین وەخت هەنوز حازر نیەن حەق کوردەکان وە ڕەسمییەت بناسن، هەرچەند کۆردەکان زیاتر جێ باوەڕ غەربەن، کە بتوانن ئەرزشگل غەربی بپارێن. کۆردەکان لە سووریە توانستنە لە لای وڵاتگەل دونیا، مەخسوسەن وڵاتگەل هاوپەێمان وە ڕەهبەری ئامریکا، بێجگە تورکیە بوونە جێ باوەڕ، چوینکە عەمەڵەن لە مەێدان جەنگ وە گەرد گرو دوڵەت ئسلامی عەراق و شام (داعش) نیشان دانە کە هەم توانن جێ باوەڕ هاۆپەێمانان بن و هەمیچ توانستنە داعش تەزعیف بکەن. لە ڕاسیا تەنیا نەێروێکن لە زەوی لە سووریە کە ئامریکا و هاپەێمانان باوەڕ وەپێان دێرێت. هەر چەند لە چەند ساڵ وەرین وڵاتگەل هاۆپەێمان عەمەڵەن لە ئوپوزسیون ئەسڵی، کە لە بەرەی تورکیە و عەرەبستان سعودیە قەرار گردنە پشتیبانی کەردنە، ئەما عەمەڵیات بازپەسگیری شار ڕقە، پایتەخت دەوڵەت خەلافەت ئسلامی لە لایەن نەێرۆگەل سوریا دمکراتیک، کە هێز ئەسڵیی لە پەیەدەس وە پشتیبانی وە بەشداری نەێرۆ زەمینی ئامریکا مەوقعییەت کوردەکان فرە لە جاران مۆهمتر کردگە و سیگناڵێک فعلییە ئەڕا ئوپوزیسیون و مەخسوسەن تورکیە، کە پەیەدە وەزنەێک قورسە لە سوریە و بدون ئەوان موزاکرات و ئاشتی لە سوریە ناکام مینیەت و ئەگەر سۆڵحێکیچ وە وجود بایت، سەرتای بێسوباتیکترە وە شێوەێکتر، چوینکە ئنکار کردن موسرترین نەیرو زد داعش عەمەڵەن شکەست خواردگە.
ڕاپورت سیاسی کۆمیتە مەرکەزی ئەڕا کۆنگرە ٣ێ سازمان دمۆکراتیک یارسان
• پێشگفتار
• ڕەوابت ناۆدەڵەتی
• خاۆەرمیانە
• ڕەوند دمۆکراسیخوازی لە خاۆەرمیانە
• ئێران
• سیاسەت خارجی ئێران
• سیاسەت ئوتومی ئێران
• سیاسەت داخڵی ئێران
• وەزعییەتی ئقتسادی ئێران
• فەزای سیاسی و جۆنبش مەدەنی لە ئێران
• کوردستان
• کوردستان عراق
• کوردستان سوریە
• کوردستان تورکیە
• کوردستان ئێران
• یارسان
• سازمان دمۆکراتیک یارسان (دیدگا و مەوزەع)
• مەردم یارسان
• سازمان دموکراتیک یارسان و ئەحزاب کوردستانی
• سازمان دموکراتیک یارسان و ئەحزاب ئێرانی
• مەوزەع سازمان دموکراتیک یارسان لە ڕابتە وە گەرد کۆنگرەێ ملی کورد
• دیدگا سدی لە ڕابتە وە دین لە کۆردستان ئێران
• ترۆریزم و دەوڵەت ئسلامی عەراق و شام (داعش)
پێشگفتار
دوستان و هاۆرێیەل عەزیز
ئەندامان کۆنگرە
وە نمایەندەگی لە تەرەف کۆمیتەی مەرکەزی سدی فرە وە گەرمی وە خەێرهاتنتان کەم. ئومێدوارم لە تەمام کارەکان کۆنگرە فرە فەعالانە و دڵسوزانە بەشدار بین و ئارەزۆ کونگرەێک مەوەفەق و پڕ لە دەسکەفت ئەڕاسازمان دموکراتیک یارسان کەم.
سازمان دموکراتیک یارسان بەنا وە باوەڕ عەمیقی وە دموکراسی و پرۆسەی وە کولتور کردن دموکراسی لە ناۆ تەشکیلات ئەی سازمانە، هەر دو ساڵ جارێک کونگرە خوەێ وە بەشداری ئەندامان کونگرە تەشکیل دەێت.
زیاتر لە ٢ ساڵ وە سەر کونگرەێ ٢ی سدی گوزەرێت و ئیمڕۆژ لە کۆنگرەی ٣، لە گەوەرەترین ئورگان خاوەن سەڵاحییەت لە ناۆ سازمان دموکراتیک یارسان جەم بیمنە تا کار وفەعالییەتەکان و بەرنامەێ سیاسی سدی لە مابەین کونگرەێ ٢ و ٣ بخەیمنە وەرباس و ڕاوێژ و لە ژێر ڕۆشنایی ئی باسگەلە و تەفسیر کردن وەزعییەت ناۆنەتەوەیی، مەنتەقەێ خاوەرمیانە، کوردستان و ئێران وە دسنیشان کردن خاڵە موسبەت و قووتەکان و خاڵە زەعفەکان لە چوارچو تەحلیلگەل واقعبینانە، بەرنامە و سیاسەتەکان و ئەهداف ئایندەێ سدی دیاری بکەیم.
باتەوەجە وە پرش و بڵاوی مەردم یارسان لە دەروەێ وڵات و نەوین ئازادییە سەرەتاییەکان لە داخڵ وڵات، ئەما لە ماوەێ ئی ٢ ساڵە ئەندامان و لایەنگران سازمان دموکراتیک یارسان لە وڵاتگەل جوراوجور فەعالییەت و موبارزە ئەڕا هەدەفەکان سدی کردنە. موبارزین یارسانی لە ژێر چەتر سازمان دموکراتیک یارسان داۆتەڵەبانە و بدون هیچ مەنابع و وابەستگی ماڵی و فرە جاریچ وە خاتر وەرەو پێشبردن کار و بەرنامەکان سدی لە وەخت خوەێان و خانەوادەێان گردنە تا سدی لە هەدەفەکانێ نزیک بکەنەوە. دیارە ئی موبارزە و تێکۆشانە دەسکەفت سیاسی و تەشکیلاتی و دیپلماتیک ئەڕا سدی دەسەبەر کردگە و هەرکەس لە ئەندامان سدی وە پاێ وەزیفەکانیان فرە دڵسوزانە لەی دەسکەفتگەلە سەهیمن.
هەر وەی خاترە و وەخاتر ڕێز گردن لە فەعالییەت و کارەکان تەمام ئەندامان و دڵسوزان سدی، لە تەرەف ئیوە، بەشداران کۆنگرە ستایش و قەدرزانی خوەمان پێشکەش تەمام ئەو کەسەێلە کە ئەڕا مەوەفقییەت سدی لە تەریقەێل جوراوجوروە هەوڵ دانە کەیم.
موتەسفانە کونگرەێ ٣ی سدی ئیجارەیچ وە خاتر سیاست توتالیتێر نزام جمهوری ئسلامی ئێران دویر لە جامعە یارسان لە خارج وڵات وەڕێوە چوت، کە توانێت بۆشاییک فرە گەوەرە بود. ئەما لە کەس شاراوە نیە کە موبارزەی سازمان دموکراتیک یارسان وەخاتر وە دەسهاوردن حەق و حقوق یارسانی و دروس کردن جامعەێک دموکراتیک و موبارزە لە داخڵ وڵات. دموکراسی واقعی لە ئێران توانێت بهترین متود بود ئەڕا زندگی موساڵمەت ئامیز لە کنار یەکتر وە تەمام جیاوازییە ئاینی وئتنیکی و فکرییەکانوە.
سازمان دموکراتیک یارسان و مەخسوسەن کۆنگرەێ ٣ێ سدی وە خاتر ڕەسین وەی هەدەفگەلە و ڕەسین وە ئازادیە سەرەتاییەکان لە داخڵ وڵات کارو فەعالییەتەکانێ زیاتر ڕەبت و شکڵ و شێوەی موبارزە و ئایندەنگەری لە داخل ئێران و لە ناۆ جامعەی یارسان ئختساس دەێت. وە ئجازەی ئیوە، لەتەرف کۆنگرە ڕێز و تقدیر کۆنگرە وە تەمام فەعالین دڵسوز یارسانی و تەمام جامعەی یارسانی لە ئیران پێشکەش کەیم.
ئەندامان بەڕێز کۆنگرە
لە مابەین کۆنگرە ٢ و ٣ێ سدی جەهان وە گشتی و مەنتەقەێ خاوەرمیانە وە تایبەت ڕوی وە ڕوی تەغەییر و تەحوڵات جدی و سەرنوشتساز بیەسوە. مەردم ئێران سەرەڕای لەغو تەهریم ئقتسادی لە لایەن وڵاتگەل غەرب و ڕەهبەری ئامریکا، هەنوز لە بێعەداڵەتی ئقتسادی، فەرهەنگی، نەوین ئازادی و دموکراسی و ڕەفاێ ئجتماعی و وەکوڵی لە بێدادگەری سیاسەتە زد ئنسانی و دموکراتیکەکان جمهوری ئسلامی ئێران زندەگی کەن. وڵاتگەل خاوەرمیانە، وە تایبەت وڵاتگەل هاوساێ ئێران دەرگیر جەنگەلێکن کە سەرنوشت جوغرافیای سیاسی وڵاتگەل سوریە و عەراق فرە موبهم و نادیار کردگە، چوین لە عەرز واقع عەراق و سوریە ئستقڵال سیاسی و ملی خوەێان لە دەس دانە و هەرکام لەی ٢ وڵاتە لە لایەن گروگەل و وڵاتگەل جوراوجورەوە ئدارە کریەن.
تورکیە کە ساڵانێک لە ساێەێ پرۆژەێ ئاشتی، ئیسە جارێکتر بویسە مەێدان جەنگ و دیتر جور جەزیرەێ ئارام سەێر ناکریەت. نزیک وە یەک ساڵە جەنگ حکومەت تورکیە وە بەهانەێ بنبڕ کردن تروریزم لە تورکیە دەس داگەسە قەتڵ عام مەردم بێگوناێ کورد و زندانیکردن مونتقدان و دگرئەندیشان و پروسەێ ئاشتی لە حاڵ هازر لە بەرنامەێ کارحکومەت ئەردوغان نیە.
وڵاتگەل چوار دەور ئێران دەرگیر جەنگ موسەلەحانەن، کە بێشک لە سەر ئەمنییەت ملی و جوغرافیا و ئقتساد ئێران بێتاسیر نیە. ئیە نیشاندەر ئی هەقیقەتەسە کە تەحەوەڵات مەنتەقە و ئێران تاسیر لە یەکتر گرن و ئیە نیازمەند پلان و بەرنامەێ لە قەبڵ ئامادەکریاگە، تا سازمان دموکراتیک یارسان و جامعەێ یارسان لە هەر تەهەوڵاتێک ئحتمالەن لە ئێران باێتە پێش ئامادەگی داشتوت و وەمونفەعەت جامعەێ یارسان وەلی ئستفادە بکەێت.
لێرەسە کە کۆنگرە بایەد دویای باس و ڕاوێژ و تەهلیل کردن ئاڵۆگوڕەکان و وەزعییەت مەنتقە و ئێران بەرنامە و سیاسەتەکان سازمان دموکراتیک یارسان ئەڕا ڕەسین وە هەدەفەکان سازمان دموکراتیک یارسان دەسنیشان بکەێت و وە پلانێک قایم و واقعبینانە ڕەهبەری تازەێ سدی مەوزەف وە ئەنجام ڕەساننێان بکەێت.
کۆمیەتەێ مەرکەزی سدی لەی ڕاپورت سیاسیە تەڵاش کەێت تا باسێک لە ڕابتە وە موهمترین تەغیرات و ڕویدادەکان لە سەتح ناۆنەتەوەیی، خاوەرمیانە، کۆردستان و ئێران ئراعە بێێەت:
ڕەوابت ناۆدەڵەتی
لە جەهان گلۆبالیزمدا، ئرتباتات و پێوەندیە ناۆدەوڵەتیەکان لەسەر ئەساس پاراستن بەرژەوەندی ملی و سیاسی وڵاتان ڕێکخریاس. وڵاتان ئەڕا حفز ئەمنییەت و باڵانس سیاسی و ڕوابت ناۆنەتەوەیی لە یە بڕ قەوانین و ئورف دیپلوماتیک لە سەر ئەساس بەرژەوندییەکان خوەێان کەڵک وەرگرن.
دویای هەرەس هاۆردن بلۆک سۆسیالیستی و کۆتایی هاتن وە جەنگ سارد لە مابەین بلۆک غەرب وە ڕەهبەری ئامریکا و بلۆک سۆسیالیستی وە ڕەهبەری یەکیەتی سۆڤییەت جاران تەغییر و تەهەوەڵات ژئۆپولێتیک مەخسوسەن لە بەرەی سۆسیالیستی و ڕەوابت ناۆدەڵەتی و باڵادەستی ئامریکا جۆر تەنیا قوتب نزامی و ئقتسادی هاتە ئارا. ئی تەهەوەڵاتە سیستم و نەزم تازەێ لە سەر ئەساس تەک‌قوتبی وەڕەهبەری ئامریکا توانست شەرایەتێک بێتر ئەڕا زیاتر وەجەهانیکردن میدیا، ئقتساد، ئەمنییەت بینالمللی و ڕەوابت ناۆدەوڵەتی فراهم بکەێت. ئی سیستمە تا حەد فرەێک توانست وە سوبات سیاسی و ئەمنییەت جەهانی و مەنتەقەیی کۆمەک بکەێت و وڵاتان بەرژەوەندییە هاۆبەشە سیاسی و مەخسوسەن ئقتسادییەکانێان ئدامە وەپێ بێێەن. لەێرەسە کە نەقش سازمان ملل لە ژێر هەژمونی وڵاتان غەربی خوەی لە جاران زیاتر نیشان دا و تەڵاش کریا تا لە ڕێگای ئی نەهاد ناۆنەتەوەیەوە نەزم نوین جەهانی وە ڕابەری ئامریکا پیادە بکریەت و جەنگ و مەسەڵەی دۆ وڵات یا چەند وڵات نەکریەتە بەهانە ئەڕا نائەمن و بێسوبات کردن کۆمەڵگای ناۆدەوڵەتی. ئی تەهەوەڵاتە باعس بی، کە ڕقابت و ململانیە سیاسی، ئەمنییەتی و ئقتسادییەکان بۆتە بەرژەوەندی هاۆبەش، چوینکە پێشڕەفت سەریع تکنۆلۆژی و وە دیجیتاڵکردن سیستم ئرتاباتاتی و موبادڵات زانیاری و ئتلاڕەسانی بیسە بەشێک لە بەرژەوەندی هاۆبەش و وڵاتان لە جەنگ و دەرگیری نزامی دویر خستگەسوە. لەێرەسە کە هەنۆز ئامریکا ئەڕا نیشان داین قودرەت خوەێ لە سەتح جەهان لە متودگەل سیاسی و ئقتسادی ئستفادە کەێت و وڵاتان لە ژێر فشار ئقتسادی مەجبور وە دونباڵەڕەوی لە سیاسەتەکان خوەێ کەێت. ئەما ئامریکا و غەرب ئیسە دی ناتوانن فرە وە ئاسانی سیاسەت تەک قوتبی پەێڕەوی بکەن، چوینکە وەزعییەت نزامی و مەخسوسەن ئقتسادی و پێشڕەفت لەی ڕابتە لە ناۆ وڵاتگەل جۆر چین، برازیل، هند و غەێرە و مەسەڵەی تروریزم بینالمللی نیشاندەر ئی حەقیقەتەسە کە ئامریکا وە تەنیا ناتوانێت سوبات سیاسی و ئەمنییەت ملی جەهان و مەنتەقە بپارێزێت. هەر وەی خاترەسە و بەنا و فاکتگەل جیاواز، جور پێشڕەفت ئقتسادی و مونفەعەتگەل هاۆبەش، دۆنیا لە یەک قوتبی لە عەرز واقع بیەسە چەند قوتبی. هەڵبەتە یە وە مانی ئیە نیە، کە ئامریکا ڕۆڵ کەمترێک لە داڕشتن سیاسەت جەهانی و ئەمنییەت جەهانی دوینێت، لە ڕاسیا، ئامریکا هەنوز قسەێ ئەوڵ کەێت، ئەما لە فورمێکتر و وە دروسکردن هاۆپەێمان تا بتوانێت سیاسەت و بەرنامە و پلانەکان خوەێ وە شێوەێک قانونی و لە چوارچۆ عورف دیپلوماتیک و ڕەوابت بینالملل پیادە بکەێت. دیارترین سەرهەڵدان چەند قوتبی توانیەت ئشارە وە بوهران داگیر کردن جەزیرە کریمەێ ئوکراین کە یەکیکە لە وڵاتان ئوروپایی و هاۆپەێمان ئامریکا. لە عەین وەخت، ڕوسیە لە وەزعییەت و بۆشاییک کە لە سووریە وە وجود هاتگە، جارێکتر لە وڵاتگەل خاوەرمیانە توانستەگە باڵانس نزامی و مانوور سیاسی و نیشان داین قودرەت لە سەتح بینالمللی بنەێتە ئازمایش.
لە لایکترەک مەسەڵەێ تروریزم و گەشە کردن بیرۆ باوەڕ فوندامنتالیزم وئسلام سیاسی مەخسوسەن لە خورهەڵات ناوەڕاست هۆشداریک فرە گەورەس ئەڕا ئەمن و ئاسایش، نەک هەر وڵاتگەل خاوەرمیانە، بەڵکە فرەێک لە وڵاتگەل دموکراسیخواز دونیا.
مەسەڵەێ ترۆریزم و ئفکار کونپەرەستانەێ زد دموکراسی و ئنسانی و موجودییەت گرو دوڵەت ئسلامی عراق و شام “داعش” و گروە تروریستیەکانتر جۆر القاعدە و جبهە‌النصرە کە موبارە ئەڕا ئیدئولوژیک قڕونوسطای کەن، ئێمڕۆژ فرە وە خەتر و ترسناک ئەڕا ئەمن و ئاسایشی بینالمللی زانریەت. هەر وەی خاترە شایەد لە تاریخ فرە کەم وینە بود کە هاۆپەێمانێک وەی گەوەرەییە لە سەتح ناۆنەتوەیی وە ڕەهبەری ئامریکا ئەڕا موبارزە وە گەرد یەک گرو تروریستی(داعش) لە سووریە و عەراق وە وجود هاتگە. هەر چەند داعش لە ژێر ناۆ دین و ئسڵام وە جنایەتەکان خوەێ ئدامە دەێت، ئەما لە ڕاسیا مەسەڵەی داعش ناکریت تەنیا لە چوارچۆ ئیدئولوژی خولاسە بکریەتوە، چوینکە کۆمەڵگای خاورمیانە نیاز دێرێت وە بەڕرەسیکردن و دیالۆگ ئنتقادی لە سەر شێوە و ڕەوش پەروەردیی کۆمەڵگا کە داعش و داعشەکان لە ناۆێ وە وجود تێت.
سەرەڕای هاۆپەێمانی موتەشکەڵ لە دەیان وڵات برزد داعش، ئەما موتەسفانە هەنوز وڵاتان ئەندام ئی هاوپەێمانییە لە دانان بەرنامە و پلانەکان زد داعش یەک دەست و یەک دەنگ نیەن و ئاجندا و بەرنامەکان لە یەک جیاوازن و لە ڕاسیا مەسەڵەی سووریە بیەسە مەیدان و سناریو پیادە کردن برنامە و سیاسەتەکان وڵاتەکان و ئیسە جەنگ سووریە لە جەنگێک داخلی دەرچیە و وڵاتان جەهانی و ئقلیمی تەسمیم گرن کەێ ئی جەنگە بایەد دویای باێت.
سازمان دمۆکراتیک یارسان باوەڕ دێرێت کە مەسەڵەی تروریزم لە ژێر هەر ناۆ و نیشانێک، ئەڕا جامعەی بەشەری و تەمەدون و شارستانییەت فرە مەترسیدارە و ئەمن و ئاسایش کە گەورەترین دەسکەفت هەر جامعەێک مەوەفەقە خەێتە خەتەر. ئەما مەسەڵەێ تروریزم لە وڵاتگەل خاوەرمیانە و مەخسوسەن لە وڵاتگەل عەراق، سوریە وئێران تەنیا ترور سیاسی نیەن، بەڵکە ئیسە بیەسە ترور لە چوارچو ئیدئولۆژی ئسلامی و هیچ فکرێکترەک کە مۆخاڵف ئی بیرۆ بوچوونە بوت قەبوول نەێرێت و عەمەڵەن وەگەرد تەمام بەها و ئەرزشە دموکراتیکەکانا زدیەت کەێت. ئی فکرە موتەسفانە توانێت لە ئایندە وڵات و جامعە وە گەرد ئفکار کۆنپەرستانەێ زد ئازادی تاکەکەسی، ئازادی دین، ئازادی بیرۆڕا، ئازدی ژن و کولەن دمۆکراسی ڕوی وە ڕوی بکەێت. لەێرەسە کە کۆمەڵگای کوردستان وە گشتی و جامعەی یارسان وە تایبەتی، بایەد لە زەرورەت ئی مەسەڵە فرە جدی بن و پلان و بەرنامەێ درێژخاین ئەڕا ڕەوشەنگەری و لەبار بردن هەمچین ئەهدافگەلێک دابنەن، چوین کۆمەڵگای کۆردستان بەشێکن لە کولتورێک کە داعش و داعشەکان لە هەناۆێ سەرهەڵدەن، و موتەسفانە ئی کۆمەڵگا هەنوز پوتانسەیل دروس کردن ئی جور گروگەلە لە ئایندە دێرێت.
سازمان دموکراتیک یارسان سەرەڕای باوەڕ عەمیقی وە فرە حزبی، ئازادی تەک فردی، ئازادی دین و تەمام ئازادییە بنەڕەتییەکان، ئەما باوەڕ دێرێت کە ئەوانەی لە ژێر هەر ناۆ و نیشانێک موستەقیمەن برزد دموکراسی موبارزە کەن و ئازادییەکان کۆمەڵگا بەرتەسک کەنوە، بایەد لە ئایندەی قودرەتداری سیاسی لە کوردستان و جامعەی یارسان هیچ نەقشێک نەیاشتون و بگرە بایەد فرە وە جدی وە گەردێان بەرخورد قانوونی بکریەت.
خاۆەرمیانە
باسکردن لە وەزعییەت و شەرایەت فعلی خاۆەرمیانە، بێباسکردن لە هەڵگەردیان ئەڕا تاریخ و مەوقعییەت سیاسی و ئقتسادی، هەڵکەفتەی جوقرافیایی و مونفەعەت و مەسڵەحەت وڵاتان ئستعماری لەی مەنتەقە شایەد نەتوانێت باسێک ولێکدانەوەێک جێباوەڕ و کامڵ بود.
خاوەرمیانە لە تویل تاریخ وە خاتر هەڵکەفتەی جوغرافیایی و مەوقعییەت ژئۆپۆلیتیکی خوەێ، جۆر مەنتەقەێک فرە حەساس سیاسی، بازرگانی، ئقتسادی و ئەمنییەتی بیە. خاۆەرمیانە بۆتە گۆزەرگای سێ قاڕەی ئافریقا، ئاسیا و ئۆرووپا و وە یەک گرێیان دەێت. دەوڵەمەندی خاۆەرمیانە لە بار نەفت و گاز و منابع ژێرزەمینی ئی مەنتەقە کردگەسە ترافیک وڵاتان بەرژەوەندیدار لە جەهان. هەر ئەو جورە وەپێ ئشارە کریا، مەسەڵەی تاریخی ئی مەنتەقە توانێت وە ئانالایز باسەکەمان و دەوڵەمەنتر کردن ڕاپورتەکامان کۆمەک زیاتر بکەێت.
هەڵسەگانن وەزعییەت کنونی خاوەرمیانە نیاز وە باسێک لە سەر مەوقعییەت دین لەی مەنتەقە دێرێت. هەر وەی خاترە دین لە مەنتەقەێ خاۆەرمیانە نەقش فرە ئەساسی لە پێشڕەفت وپاشڕەفت و کولتور و شکڵ و شێوەی پروەردەی ئی کۆمەڵگا بازی کردگە و توانیم بۆیشیم کە وەزعییەت ئیسەی خاوەرمیانە حاسڵ بەزرێکە کە دین لەی مەنتەقە ساڵهاێ ساڵە کاشتگەسەێ. خاۆەرمیانە بۆتە لانکەێ دینە گەوەرە ئاسمانی و خاوەن کتاوە ئاسمانیەکان. هەر سێ دین گەوەرەی یەهودی و مەسیهی و ئسلام و دینگەلتر، جۆر زرتشتی و دین یاری وفرەێکتر لەی مەنتەقە سەرهەڵدانە و موتەسفانە تاریخ گەواهی جەنگ و تەڵاش ئەڕا یەکتر حذفکردن دەێت. دیارە مەسیهیەت فرە زۆی توانست لە ڕێگاێ ڕفورموە خوەێ وە گەرد پێشڕەفت جامعە و خواست واقعی مەردم ڕێک بخەێت و جۆر مەسەڵەێکی شەخسی و ئیمانداری سەێر بکریەت کە وڵاتگەل غەربی ئیمرۆژ لە ژێر هەژمۆنی مەسیهیەتدا سیستم ئازادتر و دموکراتترێک پەێڕەوی کەن. هەڵبەت ئیە ناوت وەی مانا تەماشا بکریەت کە پێشڕەفت غەرب دەستاوەرد مەسیهیەت یا دینە، ئەما ئی هەقیقەتە ناکریەت لە وەر چەو نەگیریەت کە دین مەسیهی تاسیر گوزار بیە لە سەر کولتور غەربی. موتەسفانە ئسلام هەر لە سەرەتاێ سەرهەڵدانێوە خوەێ جور سیستمێک دەسەڵاتداری و خولیای قودرەت و دەسەڵات مەعرفی کردگە و لە هەر وەسیلەێک ئەڕا سەپانن دەسەڵات شەرعی خوەێ درێغی نەکردگە. لێرەسە کە دین ئسلام لە بەقیەی دینەکانتر جیا کردگەسوە. لەسەر ئی ئەساسە وە باوەڕ ئیمە خود کەلەمەی ئسلام سیاسی باسێک و وردبینەوەی فرە دەقیقترێکتر توایت، چوین ئسلام خوەی جور نەهادێکی قانونگزار معرفی کەێت، کە کەلەمەی ئسلام سیاسی بەێتە ژێ پرسیار. لەی ڕوانگەوە کریەت بویشیەت ئسلام خۆەی تەڵاش کەێت قودرەت سیاسی بگرێتە دەس و بۆتە بەشێک لە دەسەڵات. هەڵبەت لە ناۆ ئسلام، مەذهەبەکان شیعە و سونی هەمیشە لە پشت قەلەوەر لە یەک بینە و لە ڕاسیا لە سەردەم ئیسە بینەسە ٢ حەرەکەت سیاسی زد وە یەک و فرە جار کار کیشاسە کۆشتن و قەتڵ عامکردنە یەکتر، کە نموونەی تازەێان کریەت و داعش سونی و حەشد شەعبی شیعە ئشارە بکریەت. لە دوایای ئنقلاب ئسلامی ئێران شیعە خاوەن مەرجەع خوەێ و ئێران ڕەسمەن خوەی مەرجەع شیعەکان جەهان مەعرفی کەیت و لە ڕاسیا توانستگە وە کۆمەک موستەقیم وە گروگەڵ تەرەفدار شیعیزم، جۆر حزب‌اللە لبنان، شیعە لە عراق و سووریە ئەمنییەت مەنتەقە بخەێتە خەتەر. لە لایکتر سونیەکان تا ئیسە نەتوانستنە وڵاتێک یا مەرجەێک ڕەسمی داشتون، هەرچەند ئەخوان‌الموسلێمین و لەیی دویایە عەرەبستان سعودی ئی تەڵاشە کردنە، ئەما لە عەرز واقع ئیمڕۆ گروە توندڕەوکان جۆر القادە و داعش تەڵاش کەن نمایەندەگی سیاسی ئسلام سوننە بکەن. وڵاتان عەرەبی کە پەرچمدار ئسلامن و جۆر خاون عەسڵی ئسلام سەێر کریەن، لە ناۆ خوەێان یەک دەنگ و موتەهد نیەن و فرە جار ئختڵاف سیاسی و دینی باعس ئی تیرەگیە بیە و لەی بۆشاییە گروگەلێک جۆر داعش، هەڵبەتە فرە جار وە هامکاری غەێر موستەقیم هەر ئەی وڵاتکگەلە وە وجوود تیەن.
شک لە وە نیە کە دین، هەر ئەو جورە لە سەروە لە سەرێ باسکریا یەکیکە لە مۆهمتەرین کاراکترەکان وە وجاد هاوردن وەزعییەت کنونی و تاسیرگوزارە لە سەر کوندی ڕەوند پرۆەسەێ دمۆکراتیزاسیون مەنتەقە. ئەما دین تەنیا فاکتەر وە وەجود هاتن وەزعییەت مەوجود نیە. بەشێک لەی وەزعییەتە حاسڵ ئەو عەقڵییەتە کۆلونیالیزمەسە کە دویای هەردک جەنگ جەهانی لە مەنتەقەێ خاوەرمیانە لە سەر ئەساس بەرژەوەندی سیاسی و ئقتسادی خوەێان پیادەێ کردن کە تا ئیسە لە سەر ئەمنییەت و ئاسایش و وە گەرد یەک ژیان کردن تاسیر گوزارە و هەنۆز باج ئی تەقسیمکاریە دریەتوە. دویای زیاتر لە ١٠٠ ساڵ وەسەر نەقشە و پرۆژەێ سایکس – پیکۆ، هەنۆز فرەێک لە مەردم خاوەرمیانە وە گەرد یەک ناتوانن و وە یەکتر ئعتماد نەێرن و باوەڕ دێرن وەگەرد یاکا بینیان زۆرەملیە و لە سەر ئەساس خواست داوتەڵەبانە نیە. نمونەێ ئیسە کورد و عەرەب و فەلەستینی و ئسرائیلیە.
لەێرەسە کە دین توانیەت جۆر یەکیک لە فاکتەرە هەرە ئەسڵیەکان سەێر بکریەت، ئەما تەنیا فاکتەر نیە لە ڕەوند ئیسەێ خاوەرمیانە. ڵە ڕاسیا نەخشەێک کە ئستعمار لە ١٠٠ ساڵ پێش ئەڕا وڵاتان خاوەرمیانە لە سەر ئەساس بەرژەوەندی ئەو مەوقەێ خوەیان داینانەس بەشێکترە لە دلایل وە وجود هاتن وەزعییەت ئیسە لە خاوەرمیانە.
ڕەوند دمۆکراسیخوازی لە خاۆەرمیانە
مۆتەسفانە بنا وە دەلایلێک کە قەبڵەن وە خدمەتتان ڕەسی، دمۆکراسی، حەتا دمۆکراسی نسبی وەموعیارگەل غەربی کە ڕەعایت حقوق شەهروەندی و ئازادییە بنەڕەتیەکان بکەێت لەی مەنتەقە تا ئیسە وە وجود نەهاتگە و هەنۆز ئاسوێک ڕوشن و موسبەت لە ئایندەێک نزیکا وەدی ناکریەت.
لە وڵاتگەلێک کە عەمەڵەن باوەڕ وە دەسەڵات مەردم بیە و مونفەعەت جامعە و ملی لە ئەولەوییەت قەرار گردگە و پێشڕەفت عەقل بیە، پروسەێ ڕێفورم، نەهادینە کردن دەسەڵاتەکان، ڕەوند دێمۆکراتیزاسیون و دەستاودەسکردن دەسەڵات بیسە بەشێک لە کۆلتوور سیاسی و لە ڕاسیا جۆر وەزیفەێک کارێ سەێر کریەت، نەک دەسەڵاتێک میراتی و ئەبەدی. ئەما ئی کۆلتورە لە خاوەرمیانە هەنوز نەک هەرجێ نەگردگە، بەڵکە ساڵانێک دویر و درێژ تواێت تا لە مەنتەقەێ خاوەرمیانە دموکراسی جۆر شێوەێەک لە زەندەگی بکریتە کولتوور.
وڵاتگەل تۆتالیتر لە مەنتەقە، جۆر ئێران، سووریە، عەرەبستان سعودیە و غەێرە تا ئیسە نەتوانستە ڕفورم وە نەفع پرۆسەێ وە دمۆکراتی کردن جامعە بکەن و کۆمەک وە پرۆسەی دموکرتیزاسیون لەی مەنتەقە بکەن. مۆتەسفانە سەرکۆت وخەفقان و ناعەداڵەتی سیاسی، ئقتسادی، فەرهەنگی و ئجتماعی و زندانی و ئعدامکردن دگرئەندیشان و مونتقدان بیەسە متودێک ئەڕا مانەوەێان لە دەسەڵات.
لەی وڵاتەیلە یا لە مەنتەقەێ خاوەرمیانە کە سەرکۆت و ئازار و نەوین دمۆکراسی و ڕەفاێ ئجتماعی تەنگ وەمەردم هەڵچنییەس، مەردم لە هەر فرسەتێک دەس وە شۆڕەش و قەیام دانەس، ئەما نەتوانستگە زمینەساز دمۆکرسی لە مەنتەقە بۆت. نموونەی فرە بارز و نزیک لە ئی حەقیقەتە، توانیەت ئشارە وە بەهار عەرەبی بکریەت، کە هەرچەند مەردم ئەڕا ئازادی و حقوق سیاسی و مەدەنی مۆبارزە کردن، ئەما دەسەڵات سیاسی قۆرخ کریا و بەهار عەرەبیچ باعس نەوی کە خاوەرمیانە بۆتە کۆمەڵگاێەک مەدەنی کە ڕێز لە دموکراسی و دەساودەس دەسڵات بگیریەت. مۆتەسفانە ماڵۆێرانی و جەنگ و کوشت و کۆشتار بیە دەستاورد بەهار عەرەبی. ئیە نیشان دەێت کە کۆمەڵگای خاوەرمیانە هەنوز فرە لە مەقولەی دمۆکراسی دویرە و ساڵها نیاز وە فەرهەنگسازی و زەمینەسای ئەڕا وەدمۆکراتیزاسیونکردن جامعە دێرێت.
باسکردن لەی حەقیقەتە لە سەر ئەساس موتالعەێ ورد و دەقیق سازمان دمۆکراتیک یارسانە، کە باوەڕ قویل وە دمۆکراسی دێرێت و باوەڕ دێریت دمۆکراسی خاسترین شکڵ و فورم زندگیکردنە کە تا ئیسە جامعەێ بەشەری وەگەردی سازگار بیە و لەو وڵاتگەلە کە دمۆکراسی نسبی هەس پێشڕەفت و ئەمنییەتیچ هەس. هەر لەی پرسپێکتیڤوە سازمان دمۆکراتیک یارسان مەوزەفە کە لە ئایندە لەی ڕابتە لە ناۆ خود نەهادگەل ئی سازمانە فەرهەنگسازی بکەێت و زەمینە سازی ئەڕا وە نەهادینە کردن و پروسەێ وەکولتور کردن دموکراسی لە ناۆ خود سدی و دویاتر لە ناۆ جامعەێ یارسان بکەێت. مەردم یارسان، بەنا وە باوەرگەڵ ئەرزشی و دینی دێرێنەێ، وە باوەڕ ئیمە پوتانسیەیل فرە زۆی قەبۆلکردن وە کولتوور کردن دمۆکراسی دێرن کە جێگای دڵخوەشییە، لە عەین وەخت سدی بایەد لەی ڕابتە زیاتر ئنرژی سەرف بکەێت تا جامعە لە دەوران تەهەوەڵاتدا ئامادەگی زیاتر داشتوون.
ئێران
سیاسەت خارجی ئێران
سیاسەت خارجی وڵاتان بەرحەسب بەرژەوەندەییە باڵاکان و مەسڵەحەت مللی لە گشت بۆارەکان، ئقتسادی، فەرهەنگی، سیاسی و ئەمنییەت مللی پایەگۆزاری کریەت. لە عورف دیپلۆماتیک و سیاست ناۆدەوڵەتی یەک سری کۆد شناختە شدە وجود دێرێت کە نەوعێک خەت قەرمز تێتە حەساۆ و ڕد بین وەلێ شایەد ئەمنییەت و مەسەڵەحەت وڵات بخەێتە خەتەر. لە عەین وەخت، بەنا وە مەسڵەحەت ملی وڵات سیاسەت خارجی و داخڵی، هەرچەند فرە لە یەک جیاوازن، ئەما بێشک لە سەر یەکتر تاسیر گۆزارن.
جمهۆری ئسلامی ئێران، هەر لە ئەوایل ئنقڵاب و دویای هاتنە سەرکارێ، سیاسەت سادر کردن ئنقڵاب ئسلامی وە وڵاتگەل تر و نمایندەگی جەهان ئسلام و مەخسوسەن ئسلام شیعە مەزهەب پەێڕەوی کردگەس و یەکیک لەو وڵاتگەلەسە کە سیاسەت خارجی وە شوعار لە ناۆ بردن ئسرائیل و ئامریکا شەیتان گەورە و ئستکبار جەهانی مەسڵەحەت ملی ئێران لە زیاتر لە ٣ دەهە خستگەسە خەتەرو و ئیسیەیچ مەردم ئێران باج ئی سیاسەت فوقالعادە ئشتباێ جمهوری ئسلامی ئێران دەێتوە. تەریک خستن جامعەی ئێران لە جامعەێ جەهانی و مەخسوسەن جامعەێ جەهانی و غەربی و تەحریم ئقتسادی لە سەر ئێران لە زیانبارتەرین سیاسەتە خارجییەکان جمهوری ئسلامی بیە. پشتیوانی و هاۆکاری مادی و مەعنەوی موستەقیم جمهوری ئسلامی لە گروە ئیسلامیە توندڕەوەکان، جۆر حزب‌اللە لبنان، حەماس فەلەستین، حوسییەکان یەمەن وانصارالاسلام و دەخاڵەت مۆستەقیم لە وڵاتگەل مەنتەقە باعس تیرەیی ڕەوابت ئێران وە گەرد دونیای عەرب بیە و وڵاتگەل عەرەبی جۆر تەهدید و خەتەر ئەڕا سەر ئەمنییەت مللی خوەێان سەێرێ کەن. ئی سیاسەتە، نەوعێک لە یاغیگەری جمهوری ئسلامی ئێران لە سیاسەت وە ڕەوابت بینالملل نیشان دەێت، کە بێجگە زیان وە مەسڵەحەت و مۆنفەعەت نەتەوەیی ئێران هیچێکترەک لەلێ سەوز ناۆت. سیاسەت خارجی جمهوری ئسلامی ئێران لە مەنتەقەێ خاوەرمیانە ها لە خدمت بێسوبات کردن مەنتەقە، چوین بین وڵاتگەل قودرەتمند، کە لە سوبات سیاسی، ئقتسادی و ئەمنییەتی بەرخوردار بن مەوقعییەت مانۆڕداین جمهوری ئسلامی لە مەنتەقە خەێتە خەتەر و ناتوانێت وە مەیل خوەێ هەرچێ بتواێت بکەێت.
حکومەت تۆتالیتر سوریە وە ڕیس‌جمهوری بەشار ئەسەد، کە کریەت وە یەکیک لە گەوەر دیکتاتورەکان سەردەم خوەێ ناۆ وە لێ بوریەت، دەسێ وە خوین دەیان هەزار ئنسان بێگونا قرمەزە و لە سەتح بینالمللی منزویترین وڵات دونیاس، ئەما جمهوری ئسلامی ئێران ملیاردها پویل مەردم ئێران لەی جەنگە وە خاتر مانەوەی بەشار ئەسەد هاۆپەیمان خەرج و وە دەیان نەفەر لە سەرباز و پاسدار و مەردم ئێرانی کردگەسە قۆربانی سیاسەتە قەڵەتەکانێ و لەتمە لە ئعتبار و پرستیژ ئێران، جۆر وڵاتێک لە جامعەێ جەهانی داگە.
هەڵبەت ئێران، تەنیا وە سیاسەت سادر کردن ئنقڵاب ئسلامی و دروس کردن گروگەل وابەستە وە سیاسەتەکان خوەێ و دەخاڵەت کردن لە کارو بار وڵاتانتر کەفایەت نەکردگە، بەڵکە لە یەک دەیەی ئاخرا فرە وە جدی تەمام تەڵاش خوەێ وە خەرج دا، تا لە ڕوی نزامییوە جور وڵاتێک خاوەن قودرەت تایید وسەێر بکرییەت.
سیاسەت ئوتومی ئێران
جمهوری ئسلامی ئێران لە تویل عومرێ تا ئیسە تەمام تەڵاش کردگە خوەێ جۆر بازیگەرێک قودرەتمەن وە جەهانیان بناسێت و ئەڕا کەسب کردن ئی هەوییەتە زیاتر لە یە دەهەس وە خاتر مەسەڵە و بەرنامەێ ئوتومی سەرمایە و مەسڵەحەت ملی مەردم ئێران خستگەسە خەتەر. وڵات ئسرائیل، وڵاتگەل عەرەبی، مەخسوسەن عەرەبستان سعودی و وڵاتگەل غەربی وە ڕەهبەری ئامریکا و جامعەی جەهانی ئێران ئوتومی وە خەتەر ئەڕا ئەمنییەت مللی مەنتەقە و جەهان و مەخسوسەن ئسرائیل زانێنەێ. لەی پرسپکتیڤوە جامعەی جەهانی، مەخسوسەن ئامریکا و ئسرائیل فرەجار ئێران تەهدید کردن کە ئێران ئوتومی هەرگز قەبول نەێرن حەتا ئەگەر کار بڕەسێتە پرۆسەێ نزامی و وێران کردن نەێرۆگاگەل ئوتومی ئێران. هەڵبەت جمهوری ئسلامی ئێران لە کەمڕەنگ کردن پرسە داخڵییەکان وە بەهانەێ تەهاجم غەربی و بەرنامەێ وڵاتگەل ئامریکا و ئسرائیل زد ئێران فرە مەهارەت دێرێت و لەی ڕابتە توانستگە دمۆکراسیخوازی مەردم ئێران و حقوق ئنسانی و سیاسی و مەدەنی مردم پاێماڵ بکەێت. زیاتر لە دە ساڵ ملیاردها ملیارد دولار، کە کریا وڵات ئێران لە ڕوی ئقتسادی و ڕەفای ئجتماعی وپێ بنیات بنریەت، ئەما جمهوری ئسلامی وە ژست ملی وە بەهانەی ئستقڵال ملی لە کیسەێ مەردم ئێران سەرف مەسەڵەێ ئوتومی کرد کە بێجگە مەنزەوی کردن ئێران لە جامعەێ جەهانی، تەهریم ئقتسادی، لە دەس داین ملیاردها دولار و هەزاران فرسەت کاری و نائەمن کردن و میلیتاریرزە کردن مەنتەقە هیچ سودێک ئەڕا مەردم و وڵات ئێران نەێاشتگەس.
لە دەوران دەوڵەت ئاغای حەسەن ڕوحانی، جمهوری ئسلامی لە موقابڵ جامعەی جەهانی مەجبور کریا کە دەس لە بەرنامەێ ئوتومی خوەێ هەڵگری و تەڵاش بکەێت بایتوە ناۆ کۆمەڵگای ناۆنەتەوەی. دویای ئمزای برجام، تەهریمەکان کەم و زیاگ لە سەر ئێران هەڵگریاس و زەمینەێ هاتن ئێران وە ناۆ بازارەکان جەهان دروس کریاس و جامعەی بەین‌المللی فرە ئومێدوارە کە دەسهەڵگرتن جمهوری ئسلامی لە بەرنامەێ ئوتومی کۆمەک وە سوبات و ئەمنییەت مەنتەقە و جەهان بکەێت و ئێران وەرەو دموکراتیزاسیون بوق بێیەت.
سازمان دمۆکراتیک یارسان لە بایاننامەێ خوەێ قەبلەن لە وڵا ناین بەرنامەێ ئوتومی و بەرگەشت ئێران وە جامعەێ جەهانی ئستقباڵ کرد و ئومێدوار بی کە وەزعییەت تازەێەک لە ئێران لە رابتە وە لە وەرچەوگرتن حەق و حقوق و ئازادییە ئەساسییەکان مەردم ئێران باێتە پێش و وزعییەت ڕەفایی مەردم خاستر بکریەت. مۆتەسفانە وە شناختێک لە جمهوری ئسلامی ئێران دیریم، وە تەغیر و تەهەوەڵات و ئاسانسازی و فەراهم کردن زندەگی خاسترێک ئەڕا مەردم ئێران فرە خۆەشبین نەیەیم. دویای یەک ساڵ وە سەر توافقنامەێ وین، هەنوز سەرکۆب، ئعدام، بێکاری، فەقر ونەداری داد کەێت و لە ڕاسیا جمهوری ئسلامی زیاتر لە جاران دەسێ واز بیە، تا وە کەێف خوەێ ئەسپ خوەێ تاۆ بێیەت.
جمهوری ئسلامی ئێران ئدعای برندەیی لە مەسەڵەی ئوتومی ئێران و قەبول کردن خاستەکانی لە لایەن ئامریکا و جامعەی جەهانی دێرێت. ئەما وە باوەڕ ئیمە، ئێران واقعییەت مەنتەقە و موسڕ بین وڵاتان ئامریکا و ئسرائیل ئەڕا لە ناۆ بردن چەک ئوتومی ئێران و لە تەنگنا قەراداین ئێران لە بار سیاسی و ئقتسادییەوە و فشار بینالمللی باعس بێ کە ئێران دەس لە ژست ملی و ئستقڵال ملی خوەێ هەڵگری و بەرنامە ئوتومییەکان خوەێ بوسنێ.
سازمان دمۆکراتیک یارسان باوەڕ دێرێت، کە ئێران جۆر بەقیەی وڵاتەکان دۆنیا حەق دێرێت خوەێ جور ملەت و وڵاتێک موستەقڵ تەسمیم لە سەر بەرژەوەندی و پرۆژەکان خوەێ بگرێت. ئەما بەنا وە مەنشورگەل قەدەغە کردن سەڵاگەل کۆمەڵکۆژ ، ئێران بایەد جوز جامعەێ جەهانی بود و هیچ دەلیلێک ناوینیم کە ئێران ملیاردها ملیارد دولار لە جێ رەفا و ئاسایش و پێشڕەفت جامعە و دویری کردن لە جامعەێ ناۆنەتەوەی خەرج مەسەڵەێ ئوتومی بکەێت کە نەک هەر قابل قەبول جامعەی جەهانی نیە، بەڵکە هیچ لە مۆنفەعەت ئقتسادی و روابت بینالمللی ئێرانیچ نیە.
سیاسەت داخڵی ئێران
جمهوری ئسلامی ئێران لە سەر بنەماێ ئیدئولۆژی مذهبی یا ئسلام شیعەمذهب وە نەهاد وەلایەت فەقی لە ئێران دامەزریاس و سیاسەت داخلێچی کەم تا زیاگ لە سەر ئی ڕێبازە ئستوارە. سیستم وڵات فرەکۆنەپارێز و زد دمۆکراسی و ئازادییە بنچینەییەکان و هەوڵدانە ئەڕا مەهار کردن کۆمەڵگا وەخاتر ئدامە داین وە دەسەڵات سیاسی خوەیان. جمهوری ئسلامی ئێران لە مودەت ٣٧ساڵ عۆمرێ، وڵات وەرەو دویاکەفتگی، فەقر ونەداری، اعتیاد، فرار مەغزەکان ئەرا دەروەێ وڵات، وە کویلە کردن ژن، میلیتاریزە کردن مەمڵەکەت و وێران کردن ژێر بەنای ئقتسادی وڵات و مەنزوی کردن ئێران لە سەتح ناۆنەتەوەیی بوق داگە. باسکردن لە سەر تەمام وردەکاریەکان سیاسەت جمهوری ئسلامی ئێران لە داخڵ وڵات، لە توانای ئی ڕاپورتە نیە،
هەر وەی خاترە تەڵاش کریەت تا فرە کۆتا ئشارە وە خاڵگەلێک مۆهم لە دیدگای ئی ڕاپورتوە بکریەت:
وەزعییەتی ئقتسادی ئێران
لە کەس شاراوە نیە کە ئێران لە فرە باروە هەم دەوڵەمەنە و هەمیچ توانێ خودکەفا بود، ئەما موتەسفانە بەر ئەسەر سیاسەتە قەڵەتەکان حکومەت جمهوری ئسڵامی، وڵات ئێران سەرەڕای داشتن سامان و سروەت تەبیعی جوور نەفت و گاز و بەرهەمگەل کەشاوەرزی و نەێرۆ کار تا ئیسە وابستە وە واردات خارجیە و ناتوانێت لە بار سادراتەوە خوەێ بخەێتە بازنەێ ڕەقابەت وە گەرد وڵاتەکانترا. لە مەنتق ئقتسادی باوە، کە ئقتسادێک وە قودرەت لازمە سادراتێ لە وارداتێ بێشتر بود، تا بتوانێت لە بازاڕەکان دۆنیا تاسیر گوزار و وە نەفع وڵات مەوقعییەت و ئعتبار ئقسادی خوەێ موهەکەم بکەێت. مەعمولەن هەر وەخت وەزعییەت ئقتسادی وڵاتێک ڕوی لە گەشە و مەوەفقییەتە، بازاڕ عەرزەێ کار فرەترە لە تەقازای کار، یا لانێکەم مەوقعییەت کاری فرە موسبەت و ڕەونەقدارترە. ئەما تبق ئامارە ڕەسمییەکان خود جمهوری ئسلامی ئێران لە بەین ١٠ تا ١٥ ملیون نەفەر لە ئێران بێکارە. هەرچەند لە فەر هاڵا ئامارەکان جمهوری ئسلامی ئێران ناتوانی جێ متمانە بود، چوین هیچوەخت جمهوری ئسلامی لە رابتە وە ئقتساد و وەزعییەت مردم شەفاف نەوەیە، هەروەی خاترە فرە سەخت وە نەزەر تێت بتوانیەت لەی ڕابتە ئامار دەقیقێک ئرائە بێریەت. ئەما وەزعییەت ڕوی لە خراوی و ئعتراز و ناڵەێ مەردم لە وەزعییەت گرانی، بێکاری و نەوین ڕەفاێ ئجتماعی و کۆچ دەسەجمعی مەردم ئێرانی ئی ڕاسیە سابت کەن کە جمهوری ئسلامی ئێران لە سیاسەت ئقتسادی و ئاسان کردن مەوقعییەت کاری و خوەشگوزەرانی مردم شکستخواردگە و وڵات وەرەو دویاکەفتگی ئقتسادی و فرهەنگی بردگە. هەر چەند سیاسەت “یارانە'”ی حکومەت ئەحمەدینژاد فرە کۆمەک وە ئقتساد ئێران نەکرد و لە بار ئقتسادیچوە هیچ سیاستێک دروس نیە، ئەما لە ڕاسیا کۆمەکێک بی ئەڕا ئەفراد کەم درامە و پیرو پەککەفتە، کە حداقل توانست کەمێک لە بار قورس کەم یا بێدەرامەتیان کەم وەکەێت. ئەما ئوسولگەریان لە دەوران رئیس جمهوری ئاغای ڕۆحانی خەریکەن یارانەکانیچ قەت کەن بدون ئرائە ئاڵترناتیڤکتر. هەرچەند ئێران لەی یەک ساڵ ئاخرا بەرئەسەر کرانەوەی بازاڕە ناۆنەتەوەیەکان و ئازادکردن فرەێک لە پویلە بلۆک کریاکان مردم ئێران لە بانکە جەهانیەکان و فرەش نەفت زیاتر، ئەما حکومەت ئێران هەنوز نەتوانستە تاسیر موسبەت لە سەر گوزەران و وەزعییەت ماڵی مەردم کەم دەرامەد جامعە دابنەێت.
وە باوەڕ سازمان دمۆکراتیک یارسان، تەمام ئی ناعەداڵەتی، نەوین ڕەفای ئجتماعی، ڕمیان ژێر بەنای ئقتسادی و گرانی و بێکاری ناشی لە سیاسەتە ئشتبا و گەندڵکارییەکان جمهوری ئسلامیە و حکومەت مەلاکان بەرپرسیار ئەوەڵن لەی وەزعییەتە. هەڵبەتە جمهوری ئسلامی ئێران خۆەێان خودئاگا خوازیار و درۆسکەر ئی وەزعییەت سخت و مەینەتبارەنە، تا مەردم وە کیشە و گرفت ڕۆژانەێ خۆەیان خەریک و سەرگەرم بکەن و کەمتر لە فکر ئایندەێ وڵات و باوەتگەل سیاسی بون. جمهوری ئسلامی ئەڕا ئدامەێ دەسەڵات خوەێ لە کۆنتکست سیاسی لە ئدامەی هەمچین وەزعییەتێک لە گشت کەس سوودمەنترە.
فەزای سیاسی و جۆنبش مەدەنی لە ئێران
هەرچەند ئێران ڕوی وە دۆنیای خارج و لە تئوری یەک سری لە پرنسیبە ئەساسییەکان و ئەسڵەکان پایەگەل دمۆکراسی، جۆر هەر چوار ساڵ ئنتخابات ئەڕا ریس جمهوری، انتخاب مجلس، “قوە قضایە، مقننە، و مجریە” رعایەت کەێت. ئەما لە حەقیقەت ئیانە تەنیا ئەڕا ئدامە وە حەیات نزام جمهوری ئسلامیە و تەنیا کەسانێک لە دەسەڵات و لە سیستم حکومەتداری ئێران جێێ بوتوە کە دسنیاشاندەی خود ڕەهبر و پایبەند وە تەمام موعیار و خواستەکان وڵایەت فقی و بیت ڕەهبەری، لە غەێر ئی سوورەتە ئەسەلەن وە قودرەت ڕەسین لە نزام وڵایەت فەقی مەهاڵە. هەرچەند فرە جار وە ڕواڵەت کرانەوەێک لە ناۆ جمهوری ئسلامی دروسکریەت و دەسەێ ڕفورمخواز کە خۆەیان وە پاسدار قانون ئەساسی جمهوری ئسلامی و وڵایەت فەقی زانن، ئەما سەرەڕای تەمام سەختگیری و گردن و زندانی کردن و ئعدام و ئەشکەنجە، بازهم مەردم موعتەرز و موخاڵف فرە جار موستقەڵ و فرەجاریچ وە بەهانەێ پشتگیری لە ڕفورمیستەکان ناۆ جمهوری ئسلامی ئێران دەنگ ئعتراز خوەیان بەرز وەکەن و لە وەزعییەت مەوجود ناڕازین. تەزاهورات و ناڕازیەتیەکان فرەێک لە مەردم ئێران ومەخسوسەن مەردم یارسان لە ئوستان کرماشان لە زمان ئاخرین ئنتخابات مجلس نیشاندەر ئی حەقیقەتەسە کە مەردم لە وەزعییەت کنونی ناڕازیە و عەمەڵەن خوازیار گوڕان بنەڕەتی و ئازادی بێشترن.
مۆتەسفانە چە لە ناۆ ئێران و چە لە داخڵ وڵات ئۆپوزیسونێک موتەهد و منسەجم نیە کە ڕەهبەری موج ناڕازیەتی مەردم ئێران بکەێت. بڕێک لە ئۆپوزیسیون ئەسڵەن باوەڕ وە گوڕان لە ناۆ جمهوری ئسلامی ئێران وە باڵ ڕفورمخوازیچوە نەێرن (ئیانە بێشتر لە خارج ئێران مۆبارزە کەن) و بڕێکیچ باوەڕ دێرن کە باتەوەجە وە ئیجاد وەحشەت و تۆندو تێژی و سەرکۆب ناڕازیان و دەگرئەندیشان و میلیتاریزە و پولیسی کردن وڵات، ئەما هەنوز مەردم تەڵاش کەێت تا لەڕێگای جونبشگەل مەدەنی و مردمی لە هەوڵ و هەوش ئسڵاحات تەغەیراتێک لە ئێران دروس بکەن.
سازمان دمۆکراتیک یارسان باوەڕ دێرێت، باڵ ڕفورمخواز و مەحافزەکاران هەردوکیان ڕوی یە سکەن و هەردۆکیان هەر وە یەک ئەندازە باوەڕ وە ئەرزشەکان جمهوری ئسلامی ئێران دێرن. هەردک لا پابەند وە قانون ئەساسی، پابەند وە ڕەهبەریەت و وڵایەت مطلقە فقی، پابەند وە سیاسەت حفز نزام ئەرزشی جمهوری ئسلامین. هەڵبەت، ئی حەقیقەتە ناتوانییەت ئنکار بکریەت، کە لە دەوران وە ناۆ ڕفورمیستەکان کە ئیسە دەسەڵات فرەکیچ لە ئێران دێرن، لە ژێر فشار ئقشار جامعەێ ئێران بڕێک ئازادی و واز بین فەزای حەرکەت و جونبشگەل مەدەنی زیاتربیەس. ئەما ئیە لەی حەقیقەتە کەم ناکەێتوە، کە ئسلاحتەڵەبان تا ئیسە کە ساڵهاێ فرەێکیچ لە دەسەڵات بینە، نەتوانستنە تەغییرات بونیادین لە ساختار جمهوری ئسلامی بکەن.
سدی باوەڕ دێرێت، تا ئسلاحات لە قانون ئەساسی نەکریەت و کۆتایی و حکم متلەقەی نمایندەی خوا لە سەر زەوی ناێت، مەحاڵە تەغییرات بونیادین لە سیستم جمهوری ئسلامی وە وجود بایت. لە عەین وەخت پرش و بڵاوی ئوپوزیسیون ئێرانی و نەیاشتن بەرنامەێک هاوبەش و ڕوشن عومر ئی نزامە زیاتر کەێت و لە ڕاسیا ئی پرش و بڵاوی ئوپوزیسیون ئێرانی یەکیکە لە فاکتەرە ئەسڵییەکان مانەوەی نزام وەلایەت فەقی ئێران لە دەسەڵات.
کوردستان
نەتەوەی کورد یەکیک لە گەورەترین نەتەوەکان خاورمەیانەس و توانیم لە کنار مسر، یونان، ژاپن و چین وەک نەتەوەیک هەزارەی ناو لە لی بویمن. نەتەوەی کورد لە سەر بناخەی ئامارە قەیر ڕەسمیەکان تەقریبەن ٤٠ ملیون نەفرە کە لە دویای دەوران حکومەت ماد تا ئیسە بدون دەوڵەت مەنێە. لە دەوران هوخامەنشی تا ئیسە قەیام وە ڕاپەڕین ئەڕا دوارە وە دەس هاوردن قودرەت سیاسی لە سەرزمین و ئاو خاک ماد قدیم وە کوردستان تازە ئەدامە دیریت. کورد با وجود ئەوە کە دی نەتوانست دەوڵەت گەورە وە موقتەدری وەک دەروان حکومەت دیاکو وە هوخشترە داشتویت، ئەما وە خاتر تأثیرات ١٥٠ ساڵەی حکومەتێان ، هوخامەنشیەکان پارس مەجبور بین کەمیک لە قودرەت سەراسەری شەریکیان بکەن وە لەخودمختاری (نزام ساتراپی) بیشتریک بەرخوردار بن. کوردستان وەک خاک، نەتەوە، فەرهەنگ وە قودرەت سیاسی تا زەمان دابەش کردنی لە دویای شەڕ چاڵدڕان چوراچو مەوجودیەت خوی حفز کردێوی. ئیمە توانیم بویشیمن کە خاک کوردستان یا ماد قەدیم لە تەرف پارسەکان داگیر کریا وە لە جەنگ چاڵدڕان بەشەکانتر خاک و نەتوەی کورد کە لە ئەشقاڵ پارسەکان بی لە داییک خوی دابڕیا وە ئییە زەمینەی سرکوت کردن جوڵانەوە کوردەکان لە تەمام بەشەکان کوردستان ئاسان کرد. تا ئیمڕوژ عقل سیاسی وە ئستراتژی نەتەوەی کورد لە لەهاز فەلسەفی وە نەزەری نەتوانستێە خوی تاریف بکەیت، بەڵکو کار سیاسی وە نەتەوەیی لە سەر بناخەی مەنافە و مەسڵەحەت حزبی و ئیدولوژیکی داڕشیایە.
کوردستان عراق
نەتەوەی کورد لە ئی بەشە لە کوردستان لە وەسەت ساڵەکان ٩٠وە تا ئیسە لە جەریان حزبە سیاسیەکان خوی لە بار سیاسی و ئداری مودیریەت کردێە. کوردەکان توانستن لە دویای لا بردن نزام بعث وە خاتر داشتن کەرەسەێ سیاسی یانی حزب و ڕیکخراو، لە تەرسیم کردن سیمای تازەی سیاسی عراق نەقش خویان بازی بکەن. نەزام سیاسی لە عراق لە سەر ئەساس جیاوازی دینی و نەتەوەی داڕشیا کە لە نەتیجەدا فاسلە فکری، سیاسی وە فەرهەنگی دروست کرد کە چەند نەوبەت عراق وراد فاز شەر سکتاریستی کردێە.
حکومەت بەصطلاح “هەریم” تا قەبڵ لە هاتن داعش توانستیو لە بازیک زەمینە کەمیک روشد بکەیت، ئەما فساد ئداری و سیاسی وە سوء مودیریەت ئقتسادی قەیران و ئاسیبێەل کومەڵایەتی فرەیک وە وجود هاوردیو. حکومەت هەریم تا ئیسە نەتوانسێە ڕوابت ئداری و سیاسی خوی لە سەر بناخەی قانون ئەساسی عراق فدرال تاریف بکەیت، یانی تاریف حدود ئختیارات حکومەت هەریم نە لە تەرەف حکومەت مەرکەزی ڕوشنە نە لە تەرەف حکومەت هەریم. تەمام ڕەفتار وە هەڵسوکەفت حکومت هەریم جور حکومەت لە ناو حکومەت یان حکومەت لە “ساێەڕ”ە.
حکومەت هەریم ئەگەر خوی وە دموکرات بزانی وە علەت لە دەس دایین “شنگال” وە تاتیل کردن “پارڵمان” دو شکەست ئستراتژی خواردێە. نەیاشتن ئەرتش موشتەرک وە نەیاشتن دەرک موشتەرک لە قەوارەی سیاسی وڵات جارێکتر سایەێ سیەیی قوروانی کردن مەنافەی کەڵان نەتەوەی کورد لە ئی بەشە خوی داخستیسە سەر نەتەوەکەمان. وە دەلیل پاوانخوازی وە هەرزەێێ سیاسی ئەحزاب کوردی لە ئی بەشە حکومەت هەریم خاون سیاسەتێک مەشروع و قانونی نییە. ئیە ڕوانگەی سیاسی هولیر و سلیمانیە کە دونیای خارج وە گەردیە بایەد کار دیپلوماسی بکەیت. هەرچەند ئامریکا و وڵاتەکان ڕوژئاوا سیاست وە دیپلوماسی تازەیەک نسبەت وە گەرد کورد لە ئی بەشە وە خاتر هەل و مەرج تازە گردنەسە وەر، ئەما ئێران و تورکیا بیشتر وەک مەیدانیک ئەرا وەدی هاوردن سیاسەتەکان خویان کەڵک لە لی وەر گرن وە وەک کەرەسە زد وە جم و جویلە سیاسیە کان کورد لە سوریە و ئیران و تورکیە ئستفادە لە لی کەن.
لە بوعد نەتەوە سازی وە هوشیاری نەتەوەیی حکومەت هەریم هویچ بەرنامە وە سیاسەتیک موشەخەس وە هەدەفمنەند نەیریت. نەتەوەگەرایی فەقەت بیشتر لە قاڵب جل و بەرگ کوردی وە حزبایەتی قابڵ تاریفە. ئەندیشە و عەقڵ نەتەوەی بویچکترین ڕوشد نەیاشتێە. دەزگای حکومەتی وە داشتن ئی هەمکە سەرمایەی تبلیغاتی و ئاموزشی وە ئقتسادی نەتوانسێە گامیک ئەڕا هوشیاری نەتەوەی، دموکراسی ساختاری وە داشتن نەهادێەل موستەقل ئداری وە سیاسی هەڵگری.
حکومەت هەریم لە تویل عومر حکومەتداری خوەی تا ئیسە نەتوانستگە سیستم وەڕێوەبەری و دەسڵات سیاسی خوەێ نەهادینە بکەێت و لە نەوین حکومەتێک نیشتمانی وڵات لە فوقدان قانون ئەساسی ڕەنجبەێت. لە عەین وخت حکومەت ئدعا دێرێت، کە دمۆکراسی و حقوق بەرابەری و جیایی دین لە دەوڵەت لە کۆردستان حاکمە. ئەما حەقیقەت ئیەسە کە وەڕێوەبردن سیستم سیاسی ولات و لە ژێر هژمونی دینێک موشەخەس و نەێاشتن قانونێک سکۆلار ناتوانێت کۆمەڵگای کۆردستان دمۆکراتیزە بکەێت و حەق و حقوق کەمە ئاینییەکانتر فرە ڕاحتتر و لە چوار چۆ قانون توانیەت پاێماڵ بکریەت.
سدی باوەڕ دێرێت کە ڕعایەت کردن حەق و حقوق تەمام چینەکان کۆمەڵگا، تەنیا لە ڕێگای کۆلتور دموکراسی و جیایی کامڵ دین لە دەوڵەت و سابت کردن حقوق شەهروەندی لە قانون ئەساسی پیادە کریەت.
کوردستان سوریە
مقاومەت دلیرانەی ڕۆڵەکان کوبانی ویرو و زەین جهان لە مورد کورد گوڕان. کوردەکان سوریە توانستنە وە هەڵوژاردن سیاسەتیک ” دولا” مەوقعیەت برتر خویان لە ئاڵ و گوڕەکان تازەی سوریە حفز کەن. کوردەکان سوریە خاون ئەو بەشە لە خاک کوردستانن کە لە بار ئستراتژی وە ژئوپۆلیتیک توانیت تەمام کوردستان تەبدیل بەکەیتە وەزیەتیکی سیاسی ، نزامی و ئقتسادی کە زل زوردارەکان لە موحاسبات ئستراتژی خویان ئەهمیەت ئەڕای دابنن.
ئعلام کردن “فدراسیون شمال سوریە- ڕوژئاوا) نوقتە عەتفیک لە سیاست نوین کوردییە. لە ئی فدراسیونە حق و حقوق تەمام دین و مەذهەب و نەتەوەکان لە وەر چەو گرێاێە. نزام کانتونی شرایەت ڕەوەند دموکراتیزاسیون لە خواوروە ئەڕا بان – بەر خەلاف دموکراسی سەنتراڵ وە ئلیت- فورسەت بازی کردن نەقش وە ئەنجام دایین وەزیفە و مەسولیەت ئەڕا تاک فەراهم کردێە. موتئسفانە تا ئیسە گەورە زوردارەکان ڕوی خوش وە ئیە نیشان نەیانە وە ئیە خوی توانیت بەهانە بیتە دەس اردوگای ئسلام سیاسی، حکومەت بعث، ترکیە کە موزاهمەت جدی ئەڕاێ دروس بکەن.
لە دیدگای رئاڵ پولیتیک بدون مشارکت کوردەکان لە ڕاویژ و پەێا کردن ڕێگا چارە ئەڕا دویا هاوردن وە جەنگ داخلی سوریە قەیر مومکنە، ئەما ڕەسین وە ڕێگا چارە بدون ئەوان توانیت وەزیەت کورد بەخیتە خەتەر وە کورردیچ مەجبورە لە وەرانورەی مەوزە بگریت. ئەما جی شک نییە کە مەوقعیەت کورد لە سوریە نسبەت وە گوزەشتە فرە خاسترە وە کورد لە سوریە وارد فاز تازەێک لە موبارزەی سیاسی بیە و لە ئاڵ و گوڕەکان جی و نەقش خوی دێرێت.
کوردستان تورکیە
فرە لە ئاکتورە مەنتەقی و جەهانییەکان ئومید ئەوە داشتن کە موزاکرات اسلو وە موزاکرات موستقیم وە گرد ئمرالی بتوانت مەسئەڵەی کورد لە تورکیە وە شیوەی موسالمەت ئامیز هەل بکەیت.
کورد لە تورکیە لە جەریان ه.د.پ توانستێە وارد موبازەی دموکراتیک وە پارلمانی بوتن. نەتایج ئنتخابت نیشان دا کە تا چە اندازە نەتەوەی کورد لە بار سیاسی و ئاگاهی نەتەوەی هوشیار بیەس. ه.د.پ وەک جەریانیک سیاسی وە وەک ئاکتوریک دموکراتیک لە ناو کومەڵگای تورکیە و جامەی جهانی بیسە خاون مقبولیەت و مشروعیەت ئەڕا دموکراتیزاسیون ترکیە. ئەما زل زورداەرکان، مخسوسەن ئامریکا، ناتوانن لە سیاسەت خویان نسبەت وە ڕەفتار حکومەت تورکیە کە خاون ٢ مین ئەرتش ناتوە وە لە بار ژئوپولیتیک لە نوقتەێک حساس قەرار گردیە سیاسەتیک ڕوشن وە هاولف وە گەرد فشارە اعمال بکەن.
هەر چەند پ.ک.ک فاسلە لە سیاسەت ئەوڵیە خوی وەک “کوردستان گەورە” گردیە ئەما سەیر کردن فلسفی و ئیدئولوژیکی مارکسیستی وە دیاردە سیاسی و کومەڵایەتی و ئقتسادیەکان لە لایەن ئی سازمانە لە جومڵەێ دلایلگەلیکن کە بیەسە باعس ئەوە کە هەمراێ وەک جەریانیک تروریستی سەیری بکەن. ئیە لە دڵسوزی ئەڕا تورکیە نیە ، بەڵکو پ.ک.ک وەک فیروسێک ئەڕا نزام ئقتسادی و سیاسی لیبرال و سەرمایەدار سەیر کریەت. دایین ئی بەرچەسپە وە پ.ک.ک کافیە کە مەسئەلەی کورد لە دیدگای زل زوردارەکان جوریکتر هەڵبەسەنگدریەت وە لە ئستراتژی ئەوان بکەفیتە حاشیە یا ژیر مەنافەی سیاسی کەڵانیان.
ئعلام کردن شەر تمام عیار زد وە پ.ک.ک وە نەتەوەی کورد وە لغو کردن مصونیت پارلمانی پارلمانترە کوردەکان جاریکیتر خوین، ئەسر، کوشتن و برێن ڕوڵە فەداکارەکان ئی بەشە لە نەتەوەی کورد لە تەرف نزام حاکم وە ڕیبەری آ.ك.پ ئاسان کەیت. جامەی جهانییچ ئەو جورە بویشید شایەد و بایەد عکسل العمل ڕوشن نەگردێە. ڕوژئاوایەکان فعلا سەرگرم موزاکرە وە گەرد تورکیە لە ڕابتە وە فرار مەوج پەنابەرەکانن کە ترکیە تا ئی لحظە هەر باج گردیە. ئیمڕوژ ناسیونالیسم پان ترکیسم هاودەس و هاوگام وە گەرد “امت گرایی” وە “عثمانیزم وە محور تورکیە ” آ.ك.پ قەمە لە کەمەر ئەڕا بڕین و نابود کردن نەتەوەی کورد بەستەنە. ئەما خوشبەختانە نەتەوەی کورد با وجود فزای میلیتاریزەی شارەکانیان ئاگاهانە و هوشیارانە لە سەر حق و حقوق سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و ئقتسادیان پا داگرتنە .
کوردستان ئێران
نەتەوەی کورد لە کوردستان ئێران لە زەمینەیل سیاسی، ئقتسادی و ئجتماعی روشد متفاوت وە قەیر مەوازن داشتێە. لە هەر کومەڵگاێیک کە روشد لە ئی زەمینەێلە کە ناوبریان وەگەرد یەک نەچوتە پێش تەمام کومەڵگاە لە کولا روشد مەنفی دیریت.
بازار ئقتسادی داخلی کوردستان ئیران بدون پشتیوانی و بەرنامەرێزی دەوڵەتی لە حاڵەتیک ناجورە قەرار گردێە. وە خاتر نەوین سەرمایەگوزاری وە بازار رەقابەتی ئقتساد بومی کوردستان وە سێقەی سیاسەت ئقتسادی دەوڵەت نەفەس دەیت. ئی وەزیتە کاری کردیە کە مەوج مەوج لە جوانە کان کوردستان لە کرماشان، ئیلام و کوردستان وە ئەو باقی شارەکان کوردستان ڕوی کەنە شارە گەورە سەنعەتیەکان ئیران. بەخش کشاوورزی و دامداری کە کوڵەکەی ئقتساد ئی مەناتقەسە هەمرای وە شیوەی قەدیمی ئەنجام دریەت کە بیسە باعس ئەوە کە میزان تولیداتێ چەندان روشد نەکەیت.
وەز کومەڵایەتی نەتەوەی کورد وە دەلیل بیکاری، طەلاق، مەواد مخدر، خشونت وە زد ژن وە مناڵ فرە خەراوە. ئیانە گشتیان دەلایل ئقتسادی وە شەرایەت حاکم لە ناو وڵات دیریت.
لە لایکتر دەسڕەسی وە تکنولوژی ئتلاعاتی بەشیک لە نەتەوەکەمان هوشیار کردێە. تەماس وە گرد دونیای خارجە وە خەور داشتن لە ئاڵ و گوڕەکان دیدیان نسبەت وە کومەڵگای خویان گوڕانێە وە وارد جم و جویل سازمانی ئەڕا دروس کردن ئاڵ و گوڕ لە ناو کومەڵگاە کردیە. ئیمە ئیمڕوژ شایەتیم کە سازمانێەل حقوق بەشری، ژن، محیط زیست وە ئەنجومەنێەل فەرهنگی هیز تازەیک دانەسە کومەڵگای کوردی وە تا ئەندازەیک لە هوشیاری نەتەوەی وە فەرهەنگ مونحەسر وە خوی ئاشنای کردنە.
نەتەوەی کورد تا ئەورە کە ئەڕای ئمکان داشتێە وە گەرد ئی ڕەژیمە موبارزە کردێە وە ئیە خوی نیشانەی هوشیاریە. مانگ نیە کە چاڵەکەوانیک کورد وە خاتەر موبارزە ئەڕا وەدەس هاوردن حقوق نەتەوەی لە سی دارە نەیریەت. لە ئی سەد ساڵ ئاخرە سەرهەڵدان فرەیک قومیاێە، ئەما فاقد عقڵ وە تئوری هویت سازی بیە. جەریانات کوردی لە ئی بەخشە لە کوردستان نەتوانستنە تەمام پێکهاتەکان نەتەوەی کورد لە ئیردا جامعەشناسی بکەن وە تاریف کردن نەتەوەی کورد لە ئیردا فەقەت موستەقیم یا قەیر موستقیم لە سەر ئەساس زاراوەی “سورانی” و مەذهەب “سنی” وە جوقرافیای موکریان بیە. فرە لە جەریانات کوردی تویش ئنشقاق بینە کە بیەسە جی نائومیدی ئەڕا فرە کەس کە ها لە مەیدان تێکوشان. تەمام ئی ئنشقاقێەل سەلیقەی، ڕەفتاری وە ئخلاقیە وە هویچکامیان ناتوانریەت وە پارادایمەیل ئیدوئولوژی یا سیاسی تاریف کرد.
جەریانات کوردی ئەوقەرە لە مەشروعیەت خویان لە دەس دانە کە وە چەنها بانگەواز نەتوەانستنە مەردوم لە پای سەندوق دەنگ دان بکیشنە دویا. ئیە نیشانەی ئەوسە کە ئی ئەحزابە تەماس جدی وە موستەقیم وە گەرد کومەڵگایە نەیرن وە یا ئەسڵەن نازانن کە داوخاوزەکان ئاڵ و گوڕ وە سەریان هاتێە وە فەردێک “اصلاح طلب” توانیت لە ئیان خاستر بەیانی بکەیت. وە داخوە وە خاتر فەرهەنگ تاریخی و ئجتماعی کومەڵگای کورد چەن گروە سەلفی وەک “مکتب قران” وە ” جماعت دعوت و اصلاح” ناسنامەی نەتەوەی کورد خستنەسە ژیر فشار ناسنامەی ” امت اسلامی” وە فرە جوان ئاموزش دانە و کەلیان کەنە ئەڕا اردوگاێەل نزامی داعش.
یارسان
جامعەێ یارسان لە خارج و داخڵ نسبەت وە حق و حقوق خویان هوشیار بینە. دروس کردن ئنجومەنێەل فەرهەنگی وە سازمانیەل سیاسی نەقش گەورەیک لە خویناسین تاریخی، فەرهەنگی وە سیاسی تاک یارسانی داشتێە. ئەوە کە ئەفراد فەعال یارسانی لە خارج لە فورسەتەکان کار سازمانی ئستفادە کردن خوی بیە باعس ئەوە کە ئەفراد وە گروێەل یارسانی لە داخل دەرس و ئلهام لەلی وەربگرن وە ئەوانیچ با توجە وە شەرایەت خاس خویان دەس بینە کار سازمانی وە بسیچ کردن ئەفراد ئەدەبی، سیاسی، هونەری وە فەرهەنگی ناو کومەڵگای یارسان. ئیمە شاهدیم کە جامەی مەدەنی یارسان وە تەرح کردن داواکاریەل گەورە وەک “خوەندن وە زوان داییکی” ” ئازادی دین و وجدان” وە فرە داوکاریەلیکتر فەرهەنگی و هویەتی نسبەت وە فرە لە کومەڵگاکان چواردەور خوی بیشتر فەعال و چالاک بیە. سازماندەهی کردن ڕیپوان و تەزاهورات لە دەر دەم دەزگا دەوڵەتیەکان وە مجلس شورای اسلامی نیشاندەر ئەوسە کە جامعەێ یارسان لە بار کار سازمانی کار سازیەل خاس خوی پەیا کردێە وە لە ئەو زەمینە ها لە روشد مستمرە. جامعەی یارسان لە داخڵ ئێران خوازیار متاڵبات نەتەوەی وەک زوان کوردی بیە.
جامەی یارسان وەک کومەڵگای کوردستان لە ڕوابت و موناسبات مەنفی وە زد موتەرقی، عشیرەیی، سونەتی وە دینی ڕەنج بەیتن. لە کومەڵگای یارسان خاندان سادات هەمرای لە نفوذ اجتماعی، دینی و سیاسی خویان ئستفادە کەن. دیارە ئی خاندانە نەقش موسبەتی ئەڕا حەڵ کردن کیشەێ کومەڵایەتی دیرن وە ئیسەیچ وارد پشتیوانی لە جم و جویلەکان “کار محیط زیست بینە”. ئەما موتەسفانە لە فرە جی بینەسە کوسپ لە ڕی کار جامەی مەدەنی و فەعالین مدنی یارسان و لە مەسائڵ سیاسی، کە وەزیفەێ ئەوان نیە دەخاڵەت بکەن. پەێڕەوی کردن مەردوم لە سادات یەک وەزیفەێ دینیە نە یەک تەحوڵ ئجتماعی متەرەقی، یانی ئەفراد وە ئجتماعات یارسانی توانن لە یە داوخواز مەشروع یا نامەشروع لە تەرەف ئی نەهادە دەس وە یەک ڕەفتار بیەن کە وە گەرد فرە لە نورمە ئجتماعی و ئخڵاقیەکان خوی نەگریت.
سادات تا ئی مەرحەڵە نەتوانستنە ساختار وە ڕەفتار نەهاد خویان وە گەرد ڕەفتار و حەرەکەت و خواستەکان جامعەێ مەدەنی یارسان ڕێک بخەن. تا ئیسە چەن ڕوداو دڵتەزن وە دەلیل زەبر و زولم و تەبعیز قومیایە کە قوربانیەکەێ جەوانێەڵ یارسانی بیە، ئەما سادات موزەێ ڕوشن وە موشەخەس نەیاشتنە. مۆتەسفانە نەهادگەل مەدەنی یارسانی لە ناۆخوەێ وڵات لە تەمام فەعالیەتەکانێان لە پشتیوانی سادات بی بەش بینە.
سادات لە کارزار ئنتخاباتیچ وە پشتیوانی خویان لە ئەفرادگەل ناۆ دەزگاێ جمهوری ئسلامی ئێران جامەی یارسان تویش چەن دەستەگی و چەن شەق کردن. لە هەر ئنتخاباتێک لە فەردیک پشتیوانی کەن، ئەما لە تویل ٣٧ ساڵە ئیمە کەسێک لە مەجڵس نەیمنە کە باس لە سەر وەزیەت ئقتسادی، فەرهەنگی، ئجتماعی وە هویەت دینیان بکەیت کە وە خاتری وە دوچەوەکی وە گەردیان بەرخورد کەن وە بایەد ئەڕا گردن کار لە هفت خان سیستم “گزینش” ئمتحان باوەڕ دینی بیەن.
وە باوەڕ سازمان دمۆکراتیک یارسان، وەزیفەێ سادات دینداری و کار و بار عرفانیە، نەک سیاسەت کردن. هەر لەی پرسپکتیڤوەسە کە سادات هەم وە خاتر حفز نەقش ڕوحانی خوەیان و هەمیچ وە خاتر حورمەت ئەڕا ئاین یاری و جامعەێیارسان فرە زەرورە کە کەمتر لە سیاسەت دەخاڵەت بکەن و هیچ نمایەندەێک لە روژ ئنتخابات وە مردم و جامعەی یارسان تەوسییە نەکەن، با مەردم خوەێان تەسمیم بگرن کە دەنگ وە کی دەن. وەیجورە سادات نەقش ئاینی و ئجتماعی خوەێان حفز کەن و توانن وەک ئولگو ئەڕا کۆمەڵگاکان دەوروەریچ بانە هەساو.
سازمان دمۆکراتیک یارسان (دیدگا و مەوزەع)
مەردم یارسان
مردم یارسان کە پەێڕەوان دین یارین، وە خاتر دفاع لە ناسنامەێ ملی، زۆان وە فەرهەنگ خوەێ، هەمیشە لە لایەن دەسەڵاتداران حکومەتی و مەنتەقەیی هەم زۆلم ملی و هەمیچ زۆلم ئاینی وەپێێان کریاس. جەمعە و مەردم یارسان جور بەقیەێ ئنسان و جامعەکانتر دۆنیا خاوەن دین، زۆوان، جەهانبینی، فەرهەنگ و ئەرزشگەل کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی مونحەسر وە خوەێانن.
مەدارکگەل نویسیاگی و شەفاهی یارسانی و فەرهەنگ و باوەڕ یارسانی کامڵەن سابت کەێت کە ئایین و باوەڕ یاری لە مەناتق کوردنشین سەرهەڵداگە و توانستگە لە ناۆچەگەلترەک ئێران و فرە ناۆچەێتر لە خارج ئێران تەرەفدار ئەڕا خوەێ جەمع بکەێت.
مەردم یارسان، بەنا وە سونەت و عورف پیشینەیی ئازادیخوازی و ئنسانمەهوەری هەمیشە لە دەورانگەل جیا جیا تەمام تەڵاش و مۆبارزە کردنە تا ئەفکار ئازادیخوازی، ئنسانمنشی، فەرهەنگ تولرانس و وە عەقڵانی کردن کۆمەڵگا بۆتە موعیار ئەڕا جامعەێک مەوەفەق و ئنسان‌مەهوەر.
سەرەڕای تەمام زۆڵم و ستەمەکان دەسەڵاتداران وە جامعە و فەرهەنگ یارسانی، سازمان دمۆکراتیک یارسان ئنسانمەهوەری، ئازادیخوازی، یەکسانی ژن پیاگ، فەرهەنگ تۆلرانس و وە عەقڵانی کردن کۆمەڵگا، کە ئنسان بۆتە ساحب ئختیارات و ئەرزشگل ئنسانی و ئجتماعی خوەێ و حاکمییەت عەقڵ جێ خوەێ بێیەت وە پاسیڤ کردن کۆمەڵگا کردگەسە مەبنا و ئەساس ئەرزشی خوەێ تابتوانی لە ئایندە کۆمەڵگاێک ساڵم ومەوەفەق داشتوت. سازمان دمۆکراتیک یارسان، سازمانێکە کە لە بەتن جامعە یارسان سەرهەڵداگە و مەنشا لە کولتور و خواستەکان ئی جامعە گرێت، چوینکە سازمان دمۆکراتیک یارسان یەک زەرورەت تاریخیە ئەرا مەردم و جامعەێ یارسان. هەر وەی خاترە مەردم یارسان لازمە کە سازمان دمۆکراتیک یارسان وە مۆڵک خوەێان بزانن و ئەڕا وە هەدەف ڕەسانێنێ فرە مۆهمە کە هاۆکاری و حەتا مودیریەت ئی حەرەکەتە بکەن.
سازمان دموکراتیک یارسان و ئەحزاب کوردستانی
سازمان دمۆکراتیک یارسان لە ماوەێ ٣ کۆنگرەێ خوەێ تەڵاش و زامەتگەل فرەێک ئەڕا دروس کردن ئرتبات و هەماهەنگی و حەتا پلاتفورم و کار هاۆبەش وە گەرد جەریانات و ئەحزاب کۆردستانی لە هەر چوار بەش کۆردستان و مەخسوسەن کۆردستان ئێران کیشاس و تاحدێک توانستگە ئرتبات و هاۆکاری وە گەرد بڕێک لە ئەحزاب کۆردستانی دروس بکەێت. ئەما حەقیقەت ئیەسە کە سازمان دمۆکراتیک یارسان نەوعێک لە خودمەهوەری بڕێک لە جەریانات سونەتی جامعەێ کۆردستان دوینێت کە باعس بیە، ئەو ڕابتە و هاۆکارییە کە سدی باوەڕ وەپێ دێرێت تا ئیسە دروس نەوت.
سازمان دمۆکراتیک یارسان، باوەڕ عەمیق وە مسەڵەێ ڕەوا و حەقانییەت ملت کورد دێرێت و هەر لەی پرسپکتیڤوە ئەتحاد عەمەڵ و فەعالییەت هاۆبەش کۆردەکان لە چوارچۆ پلاتفورمێک ملی وە یەکیک لە خاسترین متودگەڵ عەمەڵی و ئەساسی ئەڕا ڕەسین وە حەق و حقوق ملەت کورد زانێت. دیدگا و هەڵوێست سدی لەی ڕابتە فرە شەفافە، کە هەر جەریانێک بتواێت خودمەهەوەری بکەێت و بەقیە ئەحزاب و حەرەکەتگەل سیاسی و مەدەنی و فەرهەنگی جامعە لە وەرچەو نەگرێت، یا لە دمۆکراسی خاس حالی نەویەس یا مۆتەسفانە فەرهەنگ و بافت سیاسی و کۆمەڵایەتی کۆمەڵگاگەل جیاواز کۆردستان ئێران نازانن. هەر وەی خاترە، سدی لە ئایندەیچ ئەڕا ئی ئەسڵە، کە ئتحاد وئبتکار عەمەڵ مۆشتەرکە لە بەین نەێروگەل کۆردستانی تەڵاش کەێت.
سازمان دموکراتیک یارسان و ئەحزاب ئێرانی
سازمان دمۆکراتیک یارسان لە چوارچۆ وڵات ئێران موبارزە کەێت و خوەێ وە جەریانێک لە کۆردستان ئێران قەڵمداد کەێت، هەر وەی خاترە ئرتبات و هاۆکاری وە گەرد ئۆپوزیسیون ئێرانی لە خارج و کۆمەڵگای مەدەنی ئێران لە داخڵ لە ئەولەوییەت کارەکان خوەێ قەرار داگەس. مۆتەسفانە ئوپوزیسون ئێرانی لە فەرهەنگ پرش و بڵاوی ئەحزاب کوردستانی ئستسنا نیەن و بگرە ئوپوزیسیون ئێرانی عەمەڵەن لە مەیدان کردەوە لە هیچ ئبتکار عەمەڵ هاۆبەشێک بەرخوردار نەیەن.
سازمان دمۆکراتیک یارسان لە ڕابتە وە شورای ملی ئێران تەڵاش کرد، جور جەریانێک سیاسی وە هویەت یارسانی و ناسنامەی سازمانی خوەێ عەمەڵەن وە گەرد ئی شورا خوەێ لە جبهەێک موشتەرەک بوینێت و لە ڕاسیا ئنرژی فرەێکیچ لەی ڕابتە سرف کرد، ئەما مۆتەسفانە لە جەلەسەی پاریس تەمام تەڵاشەکان سدی بێنەتیجە مان، هەروەی خاترە سدی لە شورای ملی ئێران کنارەگیری کرد. سدی هەنۆز باوەڕ دێرێت کە ئوپوزیسیون ئێران تا هاۆکاری و ئبتکار عەمەڵ هاوبەش دویر لە خود مەهوەری و مەرکەزگەرایی نەکە بەشێک فرە موهم لە کارەکان خوەێان عومر جمهوری ئسلامی ئێران زیاتر و درێژتر وە بود. هەر وەی خاترە سدی ئەڕا نزیککردنەوەی ئەحزاب و ئوپوزیسیون ئێرانی فەعالییەت و تەڵاش کەێت و باوەڕ دێرێت کە وەخت ئەوە هاتگە کە ئوپزیسیون ئێرانی حەقیقەت جور خوەێ بوینن و وەخاتر مونفەعەت و مەسڵەحەت ملی ئختلافات بننە لاوە و ئتحادعەمەڵ هاوبەش بکەنە بەرنامەێ کاری خوەێان، لە قەیر ئی سوورەتە ئوپوزیسیون ئێرانی لەیە زیاتر پاسیڤ بن.
مەوزەع سازمان دموکراتیک یارسان لە ڕابتە وە گەرد کۆنگرەێ ملی کورد
دویای قەرارداد سایکس‌پیکۆ و دروس بین وڵاتگەل تازە لە خاوەرمیانە، کوردەکان لە نەقشەی سیاسی جۆر مڵەتێک موستەقڵ کە لە چوارچۆ وڵاتیک موستەقڵ کە خۆەیان خاوەنداریی بکەن، بێبەش کریان و تا ئیسەیچ کە سەد ساڵ وە سەرێا گوزەریاس هەنوز باج ئی ناعەداڵەتی و وە زۆر لکاننێان وە وڵاتگەل تازە دروس کریاگ دەنوە و هەنوز ئەڕا ئازد بین و دورسکردن جامعەێک کە ئەرزشگەل کۆردی لە تێا بپارێزیەت مۆبارزەکەیم. لە عەین وەخت، لەی سەد ساڵ گوزەشتە، هیچوەخت کورد وە ئەندازەێ ئیمڕۆژ لە مەوقعییەت خاسترێک لە سەتح مەنتەقە و ناۆنەتەوەیی بەرخوردار نەویەس. لە کۆردستان عەراق، لە ڕاسیا حکومەت و پارلمان و وڵاتێک دیفاکتۆ وجود دێرێت کە جامعەی جەهانی کەم و زیاگ وە گەردێ بەرخورد لە شێوەی دەوڵەت موستەقڵ کەن. کوردستان سووریا، سیستم کانتونی و فدرالیزم دانانە و خاوەن ئەرتش و گەریلان کە وڵاتگەل ئەبر قودرەت جور ئامریکا و ڕوسیە عەمەلەن لە بار نزامیوە پشتیبانیان کەن و وە تەنیا نەێرۆ وە توانا لە سووریە لە سەرێان حەساۆ کەن. هەر وەی خاترە، سەرەڕاێ تەمام ناڕەزایەتیەکان تورکیەێ هاۆپەێمان ئامریکا و دوومین ئەرتش ناتۆ، ئەما ئامریکا بێگۆش داین وە ناڕەزایەتیەکان تۆرکیە وە گەرد کۆردەکان سووریە هاوکاری نزامی و هەۆاڵگەری کەیت. لە کۆردستان تورکیە، سەرەڕای جەنگ تورکیە وە گەرد پەکەکە و سەرکۆت کردن مقاومەت دلێرانەێ مەردم کۆردستان، ئەما حزب سیاسی کۆردی جور هەدەپە وە دەیان پارلمانتر لە پارلمان تورکیە مەوقعییەت سیاسی کوردەکان لە داخڵ و خارج تورکیە وە جۆرێکە کە ئنکار کردن کوردەکان هیچێک وە لێ سەوز ناوت و تورکیە مەجبوورە مەوجودییەت کۆرد قەبول بکەێت. تورکیە و ئاکەپە نەک هەر لە رێ نزامیوە، بەڵکە لە ڕێ سیاسی و حقوقیشوە عەلەنەن کار ئەڕا سەرکۆت کردن کوردکان و سەندنەوەی حەسانەی پارلمانی لە ئەندامان هەدەپ کەێت. ئەما لە ڕاسیا کۆردستان تورکیە لە مۆقاومەت سیاسی و نزامی بەرخوردارن و سەرکۆت کردنێان و مەسابەی لە ناۆ بردن، نەک هەر ئمکان نەێرێت، بەڵکە مەحاڵە. مۆتەسفانە، کۆردەکان ئێران تا ئیسە لە وزعییەتێک کە مشابە بود وەل کوردەکان پارچەکانتر بەرخوردار نیە و ناۆ ماڵ ئەحزاب و سازمانگل کوردیچ فرە پرش و بڵاوە. ئەما لە کەس شاراوە نیە، کە کۆردەکان لە بەقیەی مەردم ئێران ئامادەگی زیاتر دێرن ئەڕا هەر ئەگەرێک و هەر تەهەوەڵاتیک لە ئێران وە وجود باێت. وەزعییەت بوهرانی مەنتەقەی خاوەرمیانە و مەخسوسەن وڵاتگەلێک کە کۆرد وە سەرێانا دابەش بیە دەڵالەت لە تەغییەر و تەهەوڵات لە جوغرافیای سیاسی ئی مەنتەقە کەێت و فرە لە خاوەن نەزەرەکان دونیا باوەڕ دێرن کە نەقشەێ سایکس پیکو، نەتوانستگە جواوگۆ وە یەکوە ژیان مەردم ئی مەنتەقە بود و وەخت ئەوە ڕەسیە کە نەقشەێ سیاسی فرەێک لەی وڵاتگەلە لە سەر نووە بکیشیەتوە. بێشک کورد لەی تەغەیراتە هەتمەن یەکیک لە بازیگەرل ئەسڵیە و گەورەترین شانس وە دەوڵەت بین دێرێت. مۆتەسفانە، سەرەڕای مەوقعییەت تڵایی، هەنوز گەورەترین لەمپەر لە سەر ڕێ کۆردەکان چەند دەستەگی، ئختلافات داخلی، یەکتر قەبۆلنەکردن، گەندەڵی و نەوین نەهادگەل دامەزراوەیی و پرۆفشناڵ و بەرنامەێک هاوبەش ملی کە خدمەت وە نیشتمانی کردن خواستەکان کۆمەڵگای کوردی بکەێت نیە. ئی بۆشاییە، توانیەت لە نەوین پلاتفورمێک ملی یا کۆنگرەێ ملی دەسنیشان کرد.
سازمان دمۆکراتیک یارسان باوەڕ دێرێت کە ئەحزاب و سازمانگەل و شەخسییەتگەل کۆردستانی بایەد لە موقابڵ وەزعییەت تاریخی ئحساس زیاتر وە مەسئولییەت بکەن و وە نیشتمانی کردن سیاسەتەکان خوەێان بکەنە سەر لەوحەێ بەرنامەکانێان و وە خاتر مونفەعەت کلان ملی گوزەشەت لە مونفەعەت حزبی و ڕێکخراوەیی خوەیان بکەن. سازمان دمۆکراتیک یارسان و ڕەهبەری سدی بایەد ئەڕا ئی ئەسڵە لە ئایندە تەڵاش بێشتر و ڕەوشەنگەرێ بێشتر بکەێت.
دیدگا سدی لە ڕابتە وە دین لە کۆردستان ئێران
سدی خوەێ وەک جەریانێک سکولار مەعرفی کەێت و باوەڕ دێرێت هەر کەس بایەد خاوەن عەقڵ خوەێ بود و خوەێ ئنتخاب بکەێت کە چوجور زندەگی بکەیت.
لە ئێران و کۆردستان دینگەل جیا وجود دێرێت، ئەما وە خاتر نەوین دمۆکراسی، موتەسفانە فرەێک لە دین و مذهەبەکان سەرکوت و لاینگرانێان بێبەش، زندانی و ئعدام کریەن.
بەهایەکان لە ئێران زندانی، شکەنجە و بێبەش لە ئمکانات هاۆنیشتمانی کریەن.
سۆنیەکان، هەرچەند سەرەکیترین مذهەب لە دین ئسلامن، ئەما چوین شیعە نیەن، زندانی، شکەنجە و بێبەش لە ئمکانات سیاسی و هاۆنیشتمانی کریەن.
یارسانییەکان، وەزعییەت خاسترێک نەێرن و موتەسفانە بێحورمەتی، زندان، بێبەشکردن لە حەق سیاسی و هاۆنیشتمانی وە پێیان ڕەوا دوینریەت و دین یاری کە لە شون ئسلام گەورەترین دینە لە ئێران لە قانون ئەساسی ئێران ڕەسمییەت نەێرێت.
سازمان دمۆکراتیک یارسان باوەڕ دێرێت، دین بەشێکە لە جامعەێ ڕەنگاوڕەنگ ئێران و تەنیا لە چوارچۆ سیستمێک دموکراتیک و سکۆلار توانێ ئەرزشەکان خوەی حفز بکەێت. دین بایەد لە سیستم سیاسی وەڕێوەبردن وڵات جیا بکریەتوە و بکریەتە مەسەڵەێ شەخسی، لە غەێر ئی سوورەتە هەم پەێڕەوان ئەدیان و هەم خود دینەکان وە ئسلامیچوە بێحورمەت و سەرکۆنە کریەن.
ترۆریزم و دەوڵەت ئسلامی عەراق و شام (داعش) و جایگاێ ئوپوزیسیون و کورد لە سوریە
مەسەڵە و مەقولەی تروریزم نە مەقولەێک تازەس و نە تەنیا مونحسر وە داعشە. تروریزم، پەدەیدەێک سیاسیە کە لە ڕیگای خشونەت و دورس کردن جەو تەرس و وەحشەت تەڵاش کەێت پەێام خوەێ بڕەسنێت و وەهەدەفەکان خوەێ بڕەسێت. لە هەمان کات، تا ئیسە تەعریفێک لە تروریزم ئرائە نەێریاس، کە جامعەێ جەهانی و موهەقێقین و خاوەن نەزەرگەل تەوافقێ لە سەرێ داشتون. سازمان ملل، هەنوز باوەڕ دێرێت کە مەقولە وە پەدیدە تروریزم بایەد تەمام یا ئەکسەرییەت جامعەێ جەهانی لە سەر یەک تەعریف جامع و موشەخەس هاۆڕا بن، لە غەێر ئی سوورەتە، ناتوانریەت تەعریفێک لە تروریزم کە قابل قەبول جامعەێ جەهانی بود دەسنیشان کرد. لە نەتیجە ئەڕا تەعریف تروریزم وەحدت نەزەرێک چە لە ناۆ جامعەی جەهانی و چە لە ناۆ موتەخەسێسین و ساحبنەزەران وجود نەێرێت. ئەما ساحبنەزەران لە سەر خسوسیات و مەسەڵەێ ئەسڵی تروریزم ئتفاق نەزەر دێرین، کە ئەویچ تروریزم هەمیشە تەڵاش کەێت لە ڕێگای ترس و وەحشت، خشونەت یا تەهدید وە خشونەت پافشاری لە سەر ڕەسین وە بەرنامە و هەدەفەکانێ بکەێت. هەر چەند تەوافق کولی لە سەر پەدیدە تروریزم وجود نەێرێت، ئەما خشونەت و ترس و وەحشەت پەدیدەێکن کە بەشەر لە تاریخ زندەگی خوەێ وەگەردێ مەواجە بیەس. ئەما ترورگەل سازمانیافتە لە وڵاتگەل غەربی و شەرقی توانیەت وە ترورگەل ڕۆم ئەڕا لە ناۆ بردن ڕەقیبگەل سیاسی خوەێان، ترور لە ئنقڵاب فرانسە و ئنقلاب روسیە و لە شەرق، ئەڕا نمونە ئێران، پادشاێ ساسانیەکان (خسرو پرویز) وە دەس دەربارەکان کۆشیا. پادشاگەلێک جور نادر شاە افشار، ئاغا محمد خان قاجار و ناصرالدین شا لە ئێران ترور کریان. دویای ئنقڵاب جمهوری ئسلامی ئێران، ترور دەوڵەتی ئێران ڕەسیە فرەێک لە وڵاتگەل دۆنیا و بیە بەشێک لە سیاسەت خارجی و داخلی جمهوری ئسلامی ئێران ئەڕا لە ناۆ بردن مۆخالفگەل خوەێ. هەڵبەتە ترور لە ئێران سابقەی سیاسی و ئجتماعی خوەێ دێرێت و لە توانای ئی ڕاپورتە نیە. ئەما ترورێزم سازمانیافتەی غەێر دەوڵەتی کە تەمام دونیا وە جبهەی غەربی و شەرقی و ئسلام و مەسیحییەتوە لە سەرێ مەوافقن گرو تروریستی داعشە کە دەیان وڵات ئسلامی و غەربی ئەڕا لە ناۆ بردن ئی گروە لە دەور یەک جەم کردگە. سیستم سیاسی و حۆکمڕانی لە سووریا وە رەهبەری حزب بعث سووریە و لە ڕاسیا سیستم سیاسی لە عەراق لە دەواران حزب بعث وە ڕەهبەری صدام حسین و سیستم سیاسی لە عەراق دویای صدام حسین زمینەی دروسکردن داعش و وە بار هاوردن و عەکس‌العەمەڵیک لە وەرانوەر سەرکۆت و ترور و ناعەداڵەتییەکان سیتمە دەسەڵاتدارەکان ئی وڵاتگەلە بیە. ئەما تروریزم داعش لە سەر مەبنا و ئەساس ئدئۆلوژی دینی(ئسلامی) هەر لە سەرەتای کارەکانێوە دەس وە فەعالییەت کرد، ئەڕاوە هەر فرە زوی توانست ئەفکار مەردم وەرەو لای خوەێ بکیشێ. هەر چەند جمهوری ئسلامی ئێران لە بەرەێ زد وە داعش موبارزە کەێت و عەمەڵەن هەم لە ڕوی نزامی، لۆژستیکی، مادی و مەعنەویوە هاوکاری وڵاتگەل عەراق و سوریە کەێت. لە سووریە حکومەت بەشار ئەسەد سەرەڕای کوشتار و قەتڵعام کردن مەردم بێگونا، هەنوز دویای نزیک وە 5 ساڵ لە جەنگ خانمانسووز داخڵی وە کومەک ماڵی و مەعنەوەی جمهوری ئسلامی ئێران، ڕوسیە و حزب‌اللە لبنان وە حەێات خوەێ ئدامە دەێت. سیاسەت خارجی ئێران لە ڕابتە وە تروریزم بینالمللی و حمایەت سەدەرسەد لە بەشار ئەسەد دیکتاتور بیەسە جێ نگەرانی جامعەی جەهانی و مەخسوسەن وڵاتگەل هاۆساێ ئێران. لە عەین وەخت ئوپوزیسیون عەرەبی سووریە تا ئیسە نەتوانستنە وە کومەک وڵاتگەل غەربی و عەرەبی و تورکیە بوونە ئاڵترناتیڤ ئەڕا حکومەت بەشار ئەسەد، بەڵکە ئەڕا وڵاتگەڵ غەربیچ بینەسە جێگاێ شک وگۆمان، چوینکە فرەێک لە گروگەل ئوپوزیسیون عەمەڵەن تەهدید جدین ئەڕا ئەرزشە غەربییەکان و ئەسڵ دموکراسی. ئوپوزسیون سووریە لە ناۆ خوەێان موتەهد نیەن و هەرلایەنێک، جور عەشیرە لە مەنتەقێک لە سووریە دەسەڵات دێرێت و مەنافع تاێفەگەری و حزبی خوەێ لە ئەولەوییەت قەرار دێرێت. ئوپوزیسیون سووریە، هەرچەند هەنوز نەک هەر قودرەت نزامی و ئقتسادی نەێرن، بەڵکە ئەڕا وڵاتە پشتیبانەکانێان، جور مەخسوسەن ئامریکا فرە جێ باوەڕ نیەن، وڵاتگەل غەربی شک دێرن کە ئوپوزیسیون بتوانێت لە ئایندەی سوریە ئازادییە ئەساسییەکان ئەڕا کۆمەڵگای سووریە تەمین بکەێت. نگەرانی جامعەێ جەهانی، یا بێتر بویشیم، وڵاتگەل غەربی لە ئۆپوزیسیون نیشاندەر ئی ڕاسییەسە، کە ئوپوزیسیون عەرەبی سوریە، ئمکانی دێرێت وەرەو فوندامنتالیزم ئسلامی هەنگاو بنەێت و نەتوانێت حکومەتێک کە مەرکەزییەت داشتوت دروس بکەن. لە عەین وەخت هەنوز حازر نیەن حەق کوردەکان وە ڕەسمییەت بناسن، هەرچەند کۆردەکان زیاتر جێ باوەڕ غەربەن، کە بتوانن ئەرزشگل غەربی بپارێن. کۆردەکان لە سووریە توانستنە لە لای وڵاتگەل دونیا، مەخسوسەن وڵاتگەل هاوپەێمان وە ڕەهبەری ئامریکا، بێجگە تورکیە بوونە جێ باوەڕ، چوینکە عەمەڵەن لە مەێدان جەنگ وە گەرد گرو دوڵەت ئسلامی عەراق و شام (داعش) نیشان دانە کە هەم توانن جێ باوەڕ هاۆپەێمانان بن و هەمیچ توانستنە داعش تەزعیف بکەن. لە ڕاسیا تەنیا نەێروێکن لە زەوی لە سووریە کە ئامریکا و هاپەێمانان باوەڕ وەپێان دێرێت. هەر چەند لە چەند ساڵ وەرین وڵاتگەل هاۆپەێمان عەمەڵەن لە ئوپوزسیون ئەسڵی، کە لە بەرەی تورکیە و عەرەبستان سعودیە قەرار گردنە پشتیبانی کەردنە، ئەما عەمەڵیات بازپەسگیری شار ڕقە، پایتەخت دەوڵەت خەلافەت ئسلامی لە لایەن نەێرۆگەل سوریا دمکراتیک، کە هێز ئەسڵیی لە پەیەدەس وە پشتیبانی وە بەشداری نەێرۆ زەمینی ئامریکا مەوقعییەت کوردەکان فرە لە جاران مۆهمتر کردگە و سیگناڵێک فعلییە ئەڕا ئوپوزیسیون و مەخسوسەن تورکیە، کە پەیەدە وەزنەێک قورسە لە سوریە و بدون ئەوان موزاکرات و ئاشتی لە سوریە ناکام مینیەت و ئەگەر سۆڵحێکیچ وە وجود بایت، سەرتای بێسوباتیکترە وە شێوەێکتر، چوینکە ئنکار کردن موسرترین نەیرو زد داعش عەمەڵەن شکەست خواردگە.
سازمان دمۆکراتیک یارسان
کومیته مرکزی
۳۰.۰۶.۲۰۱۶